«Таза Қазақстан» жалпыұлттық экологиялық акциясы 2024 жылдың көктемінде Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұсынысымен бастау алып, бүкіл ел аумағында жалғасқан кең ауқымды шараға айналды. Бұл кампанияның негізгі мақсаты – табиғатты тазарту ғана емес, халық арасында жаңа экологиялық мәдениет қалыптастыру болатын. Мемлекет басшысы қолдаған бұл игі істі қоғамның барлық өкілдері, әсіресе жастар жағы жылы қабылдап, жаппай атсалысты. Нәтижесінде аз ғана уақыт ішінде миллиондаған қазақстандықтар тазалық шараларына үлес қосып, туған өлкесінің экологиясын жақсартуға өз қол ұшын созды .
Жалпыұлттық акция қалай басталды?
«Таза Қазақстан» акциясы алғаш рет 2024 жылы 6 сәуірде басталып, арнайы жоспарланған 5 апталық кезең түрінде өтті. Әр аптаға жеке-жеке тақырып бекітіліп, сол бағытта республиканың барлық аймағында сенбіліктер мен экологиялық іс-шаралар ұйымдастырылды. Олардың алғашқысы «Таза өлке» (6–13 сәуір аралығын қамтыды) деп аталғаны есімізде. Ол уақытта еліміздің барлық өңірінде тұрғындар өз үйлері мен ғимараттардың айналасын қоқыстан тазартты. Жергілікті ұйымдар мен қоғам мүшелері аулалар мен көшелерді жинастыруға жұмылдырылды.
Екіншісі «Киелі мекен» (екінші апта) деп аталып, тарихи және мәдени ескерткіштердің аумағын абаттандыруға арналды. Ел бойынша киелі орындардың төңірегі тазаланып, тәртіпке келтірілді.
Келесі апта – көшет отырғызуға арналды. Үшінші аптада бүкіл елімізде ағаш көшеттерін егу және жасыл желекке күтім жасау жұмыстары жүргізілді. Бұл кезең «Жасыл аймақ» атауымен өтіп, көгалдандыруға басымдық берілді.
Төртінші апта – әлеуметтік нысандарды тазалауға бағытталды. Онда ардагерлер үйлері мен қарттар үйлерінің аулаларын тазарту іс-шаралары ұйымдастырылды. Бұл арқылы тазалық жұмыстарына әлеуметтік мекемелер де қамтылды.
«Мөлдір бұлақ» (бесінші апта) деп айдар тағылған соңғы аптада өзен-көлдер мен бұлақтардың арналары қоқыстан тазартылды. Су жағалауларын тазартып, экожүйені қалпына келтіру шаралары атқарылды.
Бес апталық науқан бүкіл елді мекендерді қамтып, тұрғындардың жаппай қатысуымен өтті. Әр апта түрлі челлендждер мен қосымша шаралар арқылы толықтырылып отырды. Мысалы, алғашқы аптада көптеген өңірлерде «Менің туған өлкем», «Табиғатқа құрмет отбасыдан басталады», «Ауласы тазаның – ауасы таза» секілді ұрандармен қосымша жергілікті акциялар ұйымдастырылды. Жастар арасында экочеллендждер өтіп, ұйымдар ұжымдық сенбіліктерге шықты. Осылайша, сәуір айы бойы бүкіл республика бойынша экологиялық шаралар марафоны жалғасып жатты.
Былтырғы алғашқы кезеңнен кейін де бұл бірегей акция тоқтап қалған жоқ. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл бастаманың «уақытша науқан емес» екенін, керісінше жыл бойы үздіксіз жалғасуы керектігін баса айтты.
Расында, жаз және күз айларында да әр өңірде апта сайын тазалық күні белгіленіп, дәстүрлі түрде сенбіліктер өтіп тұрды. Мәселен, Қарағанды облысы мен Қостанай облысында жастар экологиялық квесттер өткізіп, өзен жағалауларын жинауды үрдіске айналдырды. Әр бейсенбі сайын тазалық жұмыстарын жүргізу секілді тұрақты кесте қалыптасып, акция жалпыхалықтық экологиялық қозғалыс сипатында жыл соңына дейін жалғасын тапты.
Өткен жылғы нәтижелер
Акцияның алғашқы жылындағы қорытындылар аса әсерлі болды деп айтуға негіз бар. 2024 жылы «Таза Қазақстан» науқаны аясында елімізде 183 ірі экологиялық шара өткізілді, оларға Қазақстан бойынша 6,2 миллионнан астам адам қатысты, соның ішінде 229 мыңдай ерікті бар.
Жаппай халықтық қолдаудың нәтижесінде жүздеген мың аула мен көшелер тазарып, жалпы 1,1 миллион тоннадан астам қоқыс жиналды. Республиканың түкпір-түкпірінде өткізілген сенбіліктерде тұрмыстық қалдықтар, пластик және өзге де қоқыс түрлері полигондарға шығарылып, бұрынғы бей-берекет шашылған қоқыс үйінділері жойылды.
Мемлекет басшысы да мұны ерекше атап өтіп: «Жүздеген мың үйдің ауласы тазартылды, 1 миллион тоннадан астам қоқыс жиналды. Осындай игі шаралардың арқасында қоғамда жаңа мәдениет, жаңа қоғамдық этика орнығып келеді» деп жоғары бағалады.
Расымен де, елді дүр сілкіндірген бұл экологиялық бастама тұрғындардың сана-сезіміне оң әсер етіп, қоршаған ортаға жанашырлықпен қарау үрдісін нығайта түсті.
Сонымен қатар, көгалдандыру жұмыстары да бұрын-соңды болмаған деңгейде жүргізілді. Көктемгі және күзгі ағаш отырғызу маусымдары барысында бүкіл ел аумағында 3,2 миллионнан астам ағаш көшеті егілді деп хабарлады Президент Тоқаев. Әр өңірде жергілікті табиғат жағдайына бейімделген ағаш түрлері таңдалып, көшеттер саябақтар мен елді мекендердің айналасына отырғызылды. Мысалы, Қызылорда қаласының өзінде ғана сол жылдың ішінде 27 мың түп ағаш отырғызу жоспарланып, жүзеге асырылды. Жаңадан егілген жасыл желектер алдағы жылдары еліміздің орман-тоғай қорын арттырып, экологияны жақсартуға үлес қосары сөзсіз. Мемлекет басшысы орман өсіру ісін бүкіл халықты жұмылдыратын науқанға айналдыру қажеттігін айтқан болатын және «Таза Қазақстан» аясындағы кең ауқымды ағаш егу жұмыстары осы ұстанымның іске аса бастағанын көрсетті.
Акцияның тағы бір нақты нәтижесі – рұқсатсыз қоқыс полигондарының айтарлықтай азаюы.
Экология министрлігінің дерегінше, 2018 жылы елімізде 8,7 мың заңсыз қоқыс үйіндісі анықталып, соның 57 пайызы ғана жойылған болса, 2024 жылы 4,8 мыңға жуық қоқыс алаңы белгілі болып, оның 93 пайызы жойылды. Яғни, бұрыннан жиналмай жатқан күл-қоқыс төгілген жерлердің басым бөлігі тазартылып, көзі жойылды. Бұл – «Таза Қазақстан» бастамасының тікелей жемісі.
Әр облыста әкімдіктерге заңсыз полигондарды жою туралы нұсқаулар беріліп, жергілікті билік тез арада әрекетке көшкені байқалады. Тіпті, тұрғындар тарапынан да белсенділік артып, қоғам мүшелері айналасындағы тазалық бұзушылықтар туралы арнайы іске қосылған чат-ботқа хабарлап отырды.
2023 жылдың маусым айында ашылған @TazaQazBot Telegram-чатына халық тарапынан 15 мыңнан астам өтінім түсіп, оның 90 пайыздан астамы негізінде шара қолданылған. Бұл жаңа технологиялық шешім азаматтардың экологиялық тұрғыдағы белсенділігін арттырып, билікпен бірге қоғамдық бақылау жүргізудің тиімді құралын қалыптастырды.
Жалпы, 2024 жылдың қорытындысында «Таза Қазақстан» акциясына 3,8 миллионға жуық адам қатысқан екен. Миллиондаған азаматтың туған жерді тазартуға атсалысуы – Қазақстан халқының экологиялық санасының жоғарылағанының көрсеткіші. Президент өз сұхбатында: «Қазақстан азаматтары мұның кезекті бір науқан емес, озық ойлы қоғам қалыптастыру жолындағы идеологиялық платформа екенін түсінді» деп, бұл бастаманың әлеуметтік маңызды мәніне тоқталды.
Шынында да, былтырғы тазалық акциясы ұлттың жаңа сапасын қалыптастыруға ықпал ететін үлкен қозғалысқа ұласқандай әсер қалдырды.
Биыл тазалық акциясы қалай жалғасын тапты?
2025 жылы «Таза Қазақстан» эко-науқаны жаңа қарқынмен жалғасып, кейбір бағыттарда, тіпті тереңдей түсті деп айта аламыз. Ең алдымен, биылғы шаралар легі көктемді күтпей, наурыз айынан-ақ елдің оңтүстік және батыс өңірлерінде басталып кетті. Ауа райы жылынған аймақтарда ерте көктемде сенбіліктер ұйымдастырылып, сол арқылы бүкіл елге эстафета таратылды.
Жыл басынан бері (қаңтар-наурыз айларында) ұйымдастырылған алғашқы 11 тазалық іс-шарасына 223 мыңнан астам адам қатысып үлгерді, оның 11,6 мыңы еріктілер екен. Осы шаралардың нәтижесінде 7,6 мың тонна қоқыс жиналып, 385 мың гектар аумақ тазартылды, шамамен 74 мың түп ағаш пен бұта егілді. Бұл көрсеткіштер қыс мезгілінен шыға салысымен, тек бірнеше апта ішінде қол жеткізілгенін ескерсек, алдағы жылы жалпы жиналатын қалдық пен отырғызылатын көшеттер саны бұдан да еселене түсетіні күтілуде.
2025 жылы акцияның ауқымы кеңіп қана қоймай, оның мазмұны да байи түсті. Еліміздің әр түкпірінде тазалық жұмыстарын жалғастырумен бірге, экологиялық мәдениетті насихаттауға арналған экологиялық фестивальдер, байқаулар, білім шаралары қолға алынды. Мәселен, сәуір айының үшінші аптасында Астана қаласында «Таза Қазақстан» бастамасының бір жылдық мерейтойына орай республикалық экофестиваль өткізілді. Оған еріктілер, экобелсенділер, жастар стартапері мен ірі кәсіпорындар өкілдері қатысып, қоршаған ортаны қорғау идеяларын талқылады. Мұндай шаралар акцияның тек сенбілік деңгейінде қалмай, экологиялық инновациялар мен білім алмасудың алаңына айналғанын көрсетеді.
Сонымен қатар, 2025 жылы қоршаған ортаға қатысты құқық бұзушылықтарды анықтау және жазалау шаралары күшейді. Ішкі істер министрлігі табиғатты ластаумен күресу мақсатында арнайы рейдтік бақылауды жалғастырып жатыр.
Ресми деректерге сүйенетін болсақ, 2025 жылдың басынан бері 159 мың әкімшілік құқықбұзушылық (қоқыс тастау, тазалықты бұзу фактілері) анықталып, 1074 заңсыз қоқыс үйіндісі әшкереленген.
Жалпы, акция басталған 2024 жылдың сәуірінен бергі кезеңде еліміз бойынша 1800-ден аса рұқсатсыз қоқыс алаңы анықталып, оның едәуір бөлігі жойылды. Полиция және экология қызметкерлерінен құралған 1100-ден астам мобильді топтар тұрақты мониторинг жүргізіп жатыр. Мұндағы мақсат – «кейбір санасыз азаматтар» (бұл – Президенттің сөзі) қайталай беретін бейберекет қоқыс тастауды тоқтату және жазалаудың бұлтартпастығын көрсету. Ішкі істер министрлігінің ресми өкілі халыққа арнаған үндеуінде: «Азаматтарды қоршаған ортаға ұқыпты қарауға, тазалық пен тәртіпті сақтауға шақырамыз. Белгіленбеген жерлерде қоқыс тастамаңыздар. Тек бірлесіп қана біз елімізді таза әрі қауіпсіз ете аламыз» деп атап өтті.
Яғни, 2025 жылы тәртіп бұзушыларға айыппұл салу, заңдық жауапкершілік тартқызу сияқты механизмдер де іске қосылып, акцияның әсері тек ерікті тазалаумен шектелмей, жүйелі экологиялық бақылаумен ұштаса түсті.
2024 пен 2025 жылдардағы акциялардың салыстырмалы ерекшеліктеріне тоқталсақ, екінші жылы бастама айтарлықтай институционалдық сипат ала бастады деуге болады. 2024 жылы негізгі күш тұрғындарды алғаш рет жұмылдыруға, кең көлемді тазалық жұмыстары мен ағаш егуге жұмсалса, 2025 жылы сол жетістік негізінде тұрақты экологиялық мәдениетті қалыптастыру, құқықтық тетіктерді енгізу және акцияны халықтың күнделікті әдетіне айналдыру мақсаты көзделуде.
Егер 2024 жылы шамамен 3 миллион адам қатысып, 1 миллион тонна қоқыс жиналған болса, 2025 жылдың басына қарай қатысушылар саны 6 миллионнан асып, жиналған қоқыстың көлемі 1,5 миллион тоннаға, егілген көшеттер 3 миллионнан аса түпке жеткені хабарланды. Яғни, масштаб екі есеге жуық өсті, қамтылған аудитория кеңейді. Ең бастысы – алғашқы жылда пайда болған экологиялық серпін 2025 жылы бәсеңдемей, керісінше жаңа мазмұнмен толығып, жалпыхалықтық қозғалыс сипатында жалғасып жатыр.
Эколог, ресми тұлға және белсенділер не дейді?
Акцияның маңызын эколог мамандар, мемлекет қайраткерлері мен қарапайым белсенді азаматтар түрлі қырынан бағалап жатыр. Эколог сарапшылар ең алдымен бұл бастаманың тәрбиелік мәніне назар аударады.
Мамандардың пікірінше, «Таза Қазақстан» акциясы екі мәселені көздеп отыр. Біріншіден – тазарту, екіншіден – экологиялық мәдениетті қалыптастыру. Екінің бірі экологиялық талаптарды біледі, халық та біледі. Бірақ әдеп (мәдениет) жоқ. Тазалап қана қоймай, келесіде алдын алу мәселесін жүйелі түрде іске асыру керек. Ол айыппұлды көбейту болуы мүмкін» деген ұсыныс айтып отыр. Яғни, экологтар бір реттік тазалаудан гөрі халықтың экологиялық әдетін өзгерту маңызды екенін, ол үшін жазалау мен алдын алу шаралары қатар жүруі тиіс екенін ескертеді.
Белгілі эколог Әділбек Қозыбақов та бұл акция тек қоқыс жинаумен шектелмей, биоалуантүрлілікті сақтап, көбейтуге де арналуы керектігін атап өткен. Демек, кәсіби орта «Таза Қазақстан» аясындағы жұмыс табиғатты қорғаудың барлық аспектілерін қамтып, ұзақ мерзімді экологиялық саясаттың бір бөлігіне айналуын қалайды.
Ресми тұлғалар деңгейінде «Таза Қазақстан» акциясына өте жоғары баға берілуде. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі бұл акцияны «озық ойлы қоғам қалыптастыру жолындағы идеологиялық платформа» деп сипаттады. Мемлекет басшысы халықтың бұған бей-жай қарамай, белсене қатысуын экологиялық сана-сезімнің өскенінің белгісі деп білсе, сондай-ақ тазалықты сақтау мен табиғатты аялау «ұлттық болмысымыздың ажырамас бөлігіне айналуға тиіс» екенін қадап айтты.
Мемлекет басшысының пайымынша, қазақ қоғамы бұл бастаманың уақытша шара емес екенін түсініп, оны қолдап қана қоймай, соның құндылықтарын күнделікті өмір салтына енгізуге дайын. Бұл бастамадан өңір басшылары да шет қалмай, тұрғындарды жан-жақты жұмылдыруға тырысты. Мысалы, Қызылорда облысының әкімі Нұрлыбек Нәлібаев арнайы үндеу жариялап, «...әр елді мекеннің тазалығы – тұтас қала мен ауылдың айнасы. Ұлы жол алғашқы қадамнан басталады» деп, сырбойылықтарды туған жерді түлетуге шақырды.
Әкімдерге Президент тарапынан да тікелей міндет жүктелді – әр өңір басшысы «Таза Қазақстанның» сапалы жүзеге асуына тікелей жауапты деп жарияланды. Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауында әкімдер тек шаруашылықты емес, халықтың рухани-мәдени мәселелерін де назарда ұстап, жұртшылықпен тығыз жұмыс істеуі керектігін айта келе, сонда ғана «ел үшін пайдалы іске жұрт жұмыла кіріседі» деген болатын.
Осылайша, билік өкілдері «Таза Қазақстанды» жаңа қоғамдық руханияттың көрінісі ретінде бағалап, оны тұрақты дәстүрге айналдыруға күш салуда.
Экологиялық белсенділер мен еріктілер де бұл акцияға ерекше серпін берді. 2024 жылғы науқан барысында жүз мыңдаған белсенді жас табиғат қорғауға атсалысса, олардың кейбірі тек қоқыс жинаумен шектелмей, тың бастамаларды қолға алды. Мысалы, Жетісу облысында жас волонтёр Ғазиз Аманжолұлы өз үйінде бірнеше жыл бойы қағаз, пластик, металл сияқты қалдықтарды жеке-жеке сұрыптап жинауды әдетке айналдырған. Ол ай сайын жиналған шикізатты қайта өңдеуші компанияларға тапсырып, одан түскен қаражатты қайырымдылық қорларға аударып отырады екен.
Экобелсенді бұны «бір оқпен екі қоян ату» деп бағалап, өз үлгісі арқылы өзгелерді де қоқысты сұрыптап өткізуге үгіттеуде. Сонымен бірге, 2024 жылдың тамызында осы азамат өз қаражаты және демеушілердің көмегімен Талдықорған қаласындағы тұрмысы төмен 100 отбасыға қоқысты бөлек жинауға арналған контейнерлерді тегін үлестіріп, оларға қалдықтарды дұрыс сұрыптау жолдарын үйреткен.
Сондай-ақ ол сол отбасыларға өңірде қалдық қабылдайтын кәсіпорындардың тізімін беріп, тұрақты тапсырып отыруға ынталандырған. Осындай шынайы жанашыр азаматтардың әрекеті «Таза Қазақстан» ұранын өмірде нақты іске айналдырып, халықтың экологиялық жауапкершілігін арттыруға сеп болып жатыр.
Елімізде бұдан бөлек те мыңдаған экобелсенділер әлеуметтік желілерде челлендждер ұйымдастырып, қоқыс жинау бейнероликтерін тарату, мектептерде эко-сабақтар өткізу сияқты пайдалы шараларды тұрақты жүзеге асырды.
«Жасыл ел» жасақтары, студенттік ұйымдар, кәсіпорын жұмысшылары – бәрі бірігіп, бұл ұлт руханиятындағы ерекше үрдіске айналған қозғалысқа өз үлестерін қосты.
Қоғам белсенділігі мен акцияның ықпалы қандай нәтиже берді?
«Таза Қазақстан» акциясының екі жылға жуық уақыт ішіндегі нәтижелері елімізде қоғамның экологиялық белсенділігінің айтарлықтай өскенін көрсетеді. Миллиондаған азаматтың ерікті түрде қолына күрек алып, көшелер мен өзен жағаларын тазалауы – бұрынырақта тек коммуналдық қызметтің міндеті саналған істің енді жалпыұлттық қозғалысқа айналғанының дәлелі. Бұл кампания халықтың туған жерге деген сүйіспеншілігін іс жүзінде танытып, «Ұлттың жаңа сапасы осындай нақты шаралар арқылы қалыптасады», — деген Президент пікірін нақтылай түсті.
Ең басты әсері – экологиялық сана-сезімнің жаңғыруы. Тұрғындар айналасының тазалығына бұрынғыдай немқұрайлы қарамауға тырысып, керісінше, басқаларды тазалық сақтауға шақыратын деңгейге жетті. Көптеген өңірлерде қоқысты бөлек жинау бастамалары пайда болып, пластикті қайта өңдеуге өткізу, ағаш отырғызу сияқты пайдалы әдеттер қанат жайды. Мұның бәрі табиғатқа жанашыр қоғам қалыптасуының алғышарттары.
Әрине, еліміздегі экологиялық мәселелер бір науқанмен толық шешілмек емес. Дегенмен «Таза Қазақстан» бұқараның назарын қоршаған ортаның тазалығы мен тәртібіне аударып, жаңа экологиялық мәдениеттің негізін қалады деуге болады. Егер осы қалыптасқан оң үрдіс сақталып, жыл сайын жалғасын тапса, болашақ ұрпаққа таза да жасыл Қазақстанды мирас ету мүмкіндігі арта түседі.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, «Тазалықты сақтау және табиғатты аялау ұлттық болмысымыздың ажырамас бөлігіне айналуға тиіс». «Таза Қазақстан» акциясы – сол мақсатқа көпшілікті жұмылдыратын игі дәстүрге айналудың бастамасы. Ендеше, қоршаған ортаны қорғау әрбір азаматтың күнделікті дағдысына айналып, мемлекет пен халық біріге әрекет еткенде ғана экологиялық ахуалды түбегейлі жақсарта алатынымыз айқын. Қорытындысында, бұл республикалық акция күллі қоғамды ортақ іске ұйыстыра отырып, Қазақстанның табиғаты мен болашағына деген жауапкершілік сезімді нығайтты деп тұжырым жасауға толық негіз бар.
Президенттің сөзімен айтсақ: «Осының өзі азаматтарымыздың сана-сезімі жоғары, олардың Қазақстанды өзгертуге нақты іспен үлес қосуға дайын екенін көрсетпей ме?» – шын мәнінде, «Таза Қазақстан» жаңарған қоғамның айнасына айналды.
Ендігі міндет – осы ұстанымды үзбей жалғастырып, туған өлкемізді таза ұстайтын дәстүрді баянды ету.
