Еліміз Орталық Азия аймағында бұрын-соңды болмаған тәжірибе жасады. Президенттен бастап Сенат, Мәжіліс пен мәслихаттар жаңа талаппен сайланды. Ал Парламентке түрлі саяси партиялар мен әртүрлі көзқарастағы азаматтар келді.
Бүгін Ата заңның 30 жылдығына арналған «Конституция және мемлекеттілік: құқық пен болашақ диалогы» атты ғылыми-практикалық конференцияға қатысқан Мемлекет басшысы елде 3 жыл бұрын қолға алынған ауқымды реформаның жемісін айтып берді. Президенттің сөзінше, 2022 жылы еліміздің басты құжатына өзгерістер енгізу жөніндегі жалпыхалықтық референдум мемлекеттің саяси-құқықтық жүйесін түбегейлі жаңартты. Ең бастысы Әділдік, ашықтық және есептілік қағидаттары Ата Заңда бекітіліп, халықтың еркі тікелей жүзеге асты.
Еліміздің басты құжаты – Конституция. 30 жылдық белесті бағындырған Ата заң бүгінде мемлекеттігіміздің іргетасы, демократиялық құндылықтарымыздың темірқазығына айналды. Үш онжылдықта түрлі себептермен түзетулер енгізілгенімен, ең басты конституциялық өзгеріс 2022-де жасалды. Бүгін «Конституция және мемлекеттілік: құқық пен болашақ диалогы» атты ғылыми-практикалық конференцияда сөз сөйлеген мемлекет басшысы осы маңызды реформаның арқасында еліміздің саяси-құқықтық жүйесі түбегейлі жаңа сипатқа ие болғанын мәлімдеді.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
- Сол кезде Конституцияға түзетулерді Парламент арқылы өткізу керек деген ұсыныс кеңінен айтылды. Бірақ күрделі болса да, басқа жолды таңдау жөнінде шешім қабылданды. Ел болашағына тікелей әсер ететін аса маңызды шешімдерді тек қана референдум арқылы қабылдау қажет деген ұстанымды міндетті түрде сақтау керек деп ұйғардым.
Елде «Республикалық референдум туралы» заң осыдан 25 жыл бұрын қабылданғанымен, халық өзекті мәселелер бойынша дауыс бере алмай келді. Ел тағдырын шешетін маңызды сұрақтарды қарастырудан шет қалды. Бірақ билік қоғам үніне осыдан үш жыл құлақ асып, референдум өткізілді. Осылайша «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық» деген Конституция бабы нақты жүзеге асырылды.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
- Жаңа саяси жағдайға, қоғамды жан-жақты жаңғырту міндеттеріне сай келмейтін Конституциядағы ережелер референдум арқылы жойылды. Сондықтан нақты реформаның нәтижесінде Конституция баптарының үштен бірі жаңартылды. Бұл – конституциялық реформа ауқымының айқын көрсеткіші. Көп жылдан бері қоғамның көкейінде жүрген Әділдік, Ашықтық, Есептілік, Жауапкершілік қағидаттары Ата заңда көрініс тапты. Азаматтардың Конституцияға сенімі нығая түсті. Референдум өткізудегі басты мақсат осы болатын.
Тың өзгерістердің нәтижесінде мемлекеттік басқару жүйесі жаңа қағидаға сай жұмыс істей бастады. Атап айтқанда «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидаты орнықты.
Ермек Абдрасулов, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Конституциялық және азаматтық құқық» кафедрасының профессоры:
- Билікті Парламентке, Үкіметке, жергілікті органдарға беру – ол үлкен бір жетістік деп ойлаймын. Екіншіден, Президент партиядан тыс болып, Парламенттің шешімдер қабылдауына еш әсер етпеуі. Мәжілістің рөлін күшейту, өйткені қазір осы реформадан кейін тек қана Мәжіліс заңды қабылдайтын болды, ал Сенат мақұлдайды, келіседі.
Мемлекет басшысының 7 жылға бір рет қана сайлануы ел тарихындағы аса маңызды оқиғалардың бірі болды. Сонымен қатар Президенттің жақын туыстарына жоғары лауазымдарда қызмет атқаруға шектеу қойылды. Яғни биліктегі «отбасылық ықпалға» нақты тосқауыл жасалды. Бұл — Әділетті Қазақстан құру жолындағы маңызды қадамдардың бірі.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
- Осы залда отырған азаматтардың көбі сол үлкен өзгерістердің бел ортасында жүрді. Ашығын айтқанда, біз біршама кедергіге тап болдық. Саяси ортаның белгілі бір бөлігі қоғамды жаңғыртуды көздейтін бастамаларымызға күмәнмен қарады, тіпті қабылдай алмады. Бүгінде біз таңдаған стратегиялық бағыттың дұрыс екеніне көзіміз жетті. Тарихи өлшем тұрғысынан өте қысқа уақыт ішінде қоғам саяси кемелдік пен азаматтық жауапкершілікті күшейтетін іргелі өзгерістерді бастан өткерді. Әділетті Қазақстанды құру процесін енді ешкім тоқтата алмайды. Өткенге оралуға, ең алдымен, еліміздің жастары жол бермейді. Білімді жас ұрпақ келешекке көз тігеді. Олар Қазақстанды жаңа заманның талабына сай келетін өркениетті мемлекет ретінде көргісі келеді.
Еліміз Орталық Азия аймағында бұрын-соңды болмаған тәжірибе жасады. Президенттен бастап Сенат, Мәжіліс пен мәслихаттар жаңа талаппен сайланды. Парламентке түрлі саяси партиялар мен әртүрлі көзқарастағы азаматтар келді. Аралас жүйе тәуелсіз үміткерлерге жол ашты. Мәслихат депутаттарының 90 пайызы бір мандатты округтен өтті. Ал соңғы 4 жылда барлық ауыл әкімдері халықтың тікелей таңдауымен сайланды. Олардың көпшілігі бұрын мемлекеттік қызметте болмаған жаңа буын өкілдері.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
- Саясатта, экономикада, әлеуметтік салада, сот жүйесінде «Әділетті мемлекет» қағидатын жүзеге асыруға жол ашылды. Конституцияда жер және барлық табиғи ресурстар халыққа тиесілі екені айқын көрсетілген. Осы қағидатты іс жүзінде орындау үшін маңызды шаралар қабылданды. Менің тапсырмаммен «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы әзірленді. Қордың жыл сайынғы инвестициялық табысының жартысы балалардың арнайы есепшотына жіберілетін болды. Былтырдан бері Ұлттық қордан 1,5 млрд доллардан астам қаржы бөлінді. Бұл – жас ұрпақтың болашаққа нық сеніммен қарауына мүмкіндік беретін мемлекетіміздің өте маңызды шешімі.
Мәселен, былтыр адам саудасына қарсы заң қабылданып, тұрмыстық зорлық-зомбылық пен адам ұрлауға қатысты жаза қатаңдатылды. Некеге мәжбүрлеу қылмыс деп танылды. Сонымен қатар қылмыстық сот үдерісін ізгілендіру үшін кодекстерге ауқымды өзгерістер енгізілді. Ал Конституцияның мерейтойына орай Рақымшылық туралы заң қабылданды. Бұл – қылмыспен күресте әділдікті сақтай отырып, мемлекет адамгершілік құндылықтарын әрқашан жоғары қоятынын айқын көрсетті – деді Президент.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
- Ата заң еліміздің жалпыұлттық бірегейлігін нығайтуды, сондай-ақ заңды мүлтіксіз сақтау және адал азамат идеологиясын ілгерілетуді көздейтін жаңа қоғамдық келісімнің айқын нышанына айналды. Заң үстемдігі – әділетті қоғам құруға және азаматтарымыздың берекелі өмірін қамтамасыз етуге апаратын төте жол. Сондықтан тағы да қайталап айтамын: еліміздің барлық азаматтары заңды құрметтеп, сақтауы керек. Қазақстанның заңгерлер қауымдастығы азаматтарымызға Конституцияның негізгі ережелерін түсіндіріп, Заң мен тәртіп қағидатына сай қоғамдағы әрбір әрекетіне жауапкершілікпен қарауға үндеуі қажет.
Конституциялық сот – соңғы жүргізілген реформалардың тағы бір басты жемісі. Енді кез келген азамат заң өз құқығына нұқсан келтірді деп есептесе, тікелей осы органға жүгіне алады. Бар болғаны 2,5 жыл ішінде Конституциялық сотқа қазақстандықтардан 11 мыңнан астам өтініш келіп түсті. Нәтижесінде Конституцияға қайшы нормалар заңнамадан алынып тасталды.
Бақыт Нұрмұханов, ҚР Конституциялық сот төрағасының орынбасары:
- Қазіргі таңда Конституциялық сот осы өтініштерді қараудың нәтижесінде заңдардың 5 мыңнан артық жекелеген құқықтық нормаларына талдау жасап, баға берді. 400-ден астам қаулы қабылдады, 74 нормативтік қаулы қабылдады. Ол әрбір нормативтік қаулыны бір заң деп бағалау керек. Осы уақытта бірқатар нормаларды Ата заңның талаптарына қайша келеді деп тапты. Сол сәттен бастап олардың заңдық күші жойылды.
Сот жүйесінде де түбегейлі өзгерістер жасалды. Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс енгізіліп, азамат пен мемлекет арасындағы дауларды әділетті шешудің жаңа тетігі қалыптасты. Бұрын соттар көбіне мемлекеттің мүддесін қорғаса, енді әділдікке басымдық берілуде.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
- Сот үкімінде субъективтілік азайып, анағұрлым әділетті шешімдер шығарыла бастады. Қазіргі статистика азаматтар мен кәсіпкерлердің мемлекеттік органдарға қарсы істерде 60 пайызға дейін жеңіске жететінін көрсетіп отыр. Жүргізілген реформалар сот жүйесіне сенімді айтарлықтай арттырды. Судьяларды іріктеу және тағайындау үдерісін әділ әрі ашық етіп, олардың тәуелсіздігін күшейтті. Сот әкімшілігі жетілдіріліп, сот ісін жүргізуді цифрландыру басталды. Бұрын азаматтар іске қатысты шағымдану мүмкіндігі жоқтығына жиі арызданатын. Сондықтан кассациялық соттарды құру және биылғы 1 шілдеден бастап «жаппай» кассация қағидатын енгізу Қазақстанның сот жүйесін жаңғыртудағы маңызды қадамдардың бірі болды.
Бүгін залда осы Ата заңның алғашқы жобаларын әзірлеуге қатысқан азаматтар, соңғы конституциялық реформаны жүзеге асыруға белсене атсалысқан бұрынғы депутаттар мен белгілі ғалымдар жиналды. Президент олардың еңбегін атап өтіп, бір топ азаматты мемлекеттік наградалармен марапаттады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы – азат елдің асқақ арманы мен мәңгілік мұратын айқындаған қастерлі құжат. Бұл – бірліктің, еркіндіктің және тәуелсіздіктің айнасы. Соңғы үш онжылдықта Ата-заңымыз заман талабына сай жаңартылып, билік тармақтарының өкілеттігі қайта бөлінді, адам құқықтарын қорғау тетіктері күшейтілді, Конституциялық Сот құрылды, саяси партияларды тіркеу рәсімі жеңілдетілді. Бүгінде Конституция тек құқықтық құжат қана емес, ел даумына жол көрсететін басты бағдар. Ол билік пен қоғам үшін ортақ құндылықтарды айқындайтын тірек болып қала береді. Ал Конституцияны құрметтеу – тәуелсіздігімізді нығайтып, жаңа Қазақстанды құрудағы басты кепіл.
Риат Шони, Асхат Серікұлы, 24KZ
