Қазақстанда қытайлық бизнес кеңейіп, соңғы уақытта рекордтық қарқынмен өсіп келеді. Ресми деректер бойынша, 2025 жылғы 1 қыркүйектен 1 қазанға дейін елде қытайлық меншік иелері бар заңды тұлғалар мен филиалдардың саны 307 бірлікке көбейіп, жалпы 7,1 мыңға жеткен. Бұл – кемінде соңғы 3,5 жылдағы (2022 жылдың қаңтарынан бері) ең үлкен айлық өсім. Мұндай айрықша серпін қытай кәсіпкерлерінің Қазақстан нарығына қызығушылығы қаншалықты артқанын көрсетеді. Жалпы, қытайлық компаниялар саны төрт ай қатарынан тұрақты өсіп келеді, тіпті соңғы бір жарым жыл бойы ай сайын 100-ден астам жаңа компания тіркелу көрсеткіші байқалуда, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.
Өсім негізінен шағын кәсіпорындар есебінен қамтамасыз етілген. Қыркүйек айындағы +307 жаңа ұйымның басым бөлігі шағын бизнеске тиесілі екенін статистика көрсетеді, ал ірі және орта қытай компанияларының саны айтарлықтай өзгеріссіз қалған (сол күйі бірнешеу). Салалық тұрғыдан алғанда, қытайлық инвесторлардың ең көп келген үш саласы – сауда (қыркүйекте +123 жаңа компания), өңдеуші өнеркәсіп (+34) және әртүрлі қызмет көрсету секторлары (+31) болып отыр. Осы үш бағыттың өзі бір айдағы жалпы өсімнің екіден үшін қамтамасыз етті деуге болады. Демек, қытай капиталы Қазақстанда негізінен шағын және орта бизнес деңгейінде, әсіресе сауда және өндіріс салаларында белсенді түрде көбейіп жатыр.
Статистикаға жүгінсек, қыркүйек айында шетелдік капитал қатысатын компаниялар арасында ең жоғары өсім дәл Қытай тарапынан болған. Екінші орында – Өзбекстан (бір айда +167 тіркелген заңды тұлға), алайда жиынтық сан бойынша Қытай әлі үшінші орында тұр. Қазақстандағы қытайлық кәсіпорындардың 7,1 мыңдық саны әзірге Өзбекстанмен салыстырғанда сәл аз (Өзбекстандық меншік иелері бар 7,4 мың компания бар), ал Ресейлік меншік иелері бар кәсіпорындар саны елімізде әзірге ең үлкен көрсеткішке ие (23,1 мың). Айта кетерлігі, соңғы айда ресейлік компаниялар саны 22-ге кемігені байқалды, яғни Ресей бизнесінің үлесі аздап болса да төмендеу үрдісі бар. Ал қытайлық компаниялар үлесі керісінше жылдам өсуде. 1 қазан мәліметі бойынша тіркелген қытай меншік иелігіндегі ұйымдардың 74%-ы (5,3 мың) әрекетте жұмыс істеп тұрған белсенді бизнес екенін де қосу маңызды – яғни жаңадан тіркелген 307 ұйымның 306-сы іс жүзінде жұмысын бастаған, бұл өсімнің шынайылығын көрсетеді.
Қазақстан қоғамында қытай бизнесінің осылай күрт көбеюі екіұшты пікір туғызады. Кейбір азаматтар мұны «қытайдың тыныш экспансиясы» деп қабылдап, экономикалық тәуелділіктің өсіп кетуінен қауіптенеді. Расында, соңғы жылдары ел ішінде Қытайға қарсы бағытталған наразылықтар да орын алғаны белгілі. Мысалы, 2019 жылы бірқатар қалаларда жұртшылық «Қытай экспансиясына жол жоқ» деп ұрандатқан митингілер өткізді – онда қытай зауыттарының ашылуына қарсылық білдірілді. Жалпы Орталық Азия аймағында соңғы екі жылда осындай қытайға қарсы 40-тан астам наразылық акциясы өткенін сарапшылар атап өтеді. Бұл халық арасында Қытай инвесторларының белсенді экспансиясы ұлттық экономика мен жер ресурстарына қатер төндіруі мүмкін деген үрей барын көрсетеді.
Экспансиядан қауіптенетіндердің негізгі уәждері қандай? Біріншіден, қытай компаниялары келсе, жергілікті нарықты монополиялап, отандық бизнеске қысым жасайды деген пікір айтылады. Екіншіден, қытай кәсіпорындары өз жұмысшыларын ертіп келіп, қазақстандықтардың жұмыс орындарын тартып алады деп алаңдайды. Үшіншіден, Қытай капиталы стратегиялық маңызды салаларға бақылау орнатуы мүмкін деген қорқыныш бар – мысалы, жерді ұзақмерзімді жалға беру, кен байлығының қытайлық инвесторлар қолына өтуі сынды мәселелер төңірегінде қоғамда сезімталдық жоғары. Мұндай алаңдаушылықтардың бір бөлшегі тарихи стереотиптер мен ақпараттық манипуляциядан да туындайтынын айту керек. Сарапшылардың пайымынша, қоғамдағы «синофобия» – қытайдан шектен тыс қорқу көңіл-күйін кейбір күштер әдейі өршітіп отыр, көп жағдайда ол мифтерге негізделген үрей саналады. Сондықтан мамандар Қытайдың экономикалық қатысуын эмоциямен емес, нақты сандар мен фактілерге сүйене отырып бағалауға шақырады.
Екінші жағынан, қытай инвестициясына тек қауіп көзі ретінде қарау біржақты болар еді. Шын мәнінде, Қытай Қазақстан экономикасында ықпалы өсіп келе жатқан ірі инвесторлардың бірі. Эксперттердің бағалауынша, Қытай бүгінде Қазақстандағы басты сауда серіктестердің қатарына еніп қана қоймай, өндірістік және қызмет көрсету секторларына капиталын құю арқылы еліміздің маңызды инвестициялық және іскер әріптесіне айналып келеді. Яғни қытай бизнесінің кеңеюінен Қазақстан белгілі бір экономикалық пайда көріп отыр. Мәселен, қытай компаниялары жаңадан ашқан кәсіпорындар арқылы жұмыс орындарын құрады, мемлекеттік бюджетке салық төлейді, тұралап тұрған кей өндірістерді жандандыруы мүмкін. Жоғарыда айтылғандай, жаңа тіркелген қытай кәсіпорындары негізінен өңдеуші өнеркәсіп пен қызмет көрсету, сауда саласына тиесілі – дәл осы салалар Қазақстан экономикасына әртараптандыру үшін қажет бағыттар. Демек, қытай капиталының келуі ел экономикасын тек мұнай мен шикізатқа тәуелділіктен шығарып, өңдеу өнеркәсібін, шағын және орта бизнесті дамытуға үлес қосуы ықтимал.
Қытай инвесторларының нақты пайдасын соңғы мәмілелер мысалынан да көруге болады. Жуырда Батыс Қазақстан облысының бір делегациясы Қытайға сапармен барып, инвестициялық келісімдер пакетімен оралды: тараптар жалпы құны 134 миллиард теңгеге 14 меморандумға қол қойды. Сол келісімдердің ішінде Орал қаласында жаңа жылу электр станциясын салу, логистикалық хаб құру сияқты маңызды жобалар бар. Бұл дегеніміз – өңірге қомақты капитал құйылып, жаңа өндіріс орындары ашылады, жергілікті халық үшін жұмыс мүмкіндіктері көбейеді, инфрақұрылым жақсарып, салық түсімдері артады. Осы секілді мысалдар Қытай инвестициясының дұрыс пайдалана білсек, экономикамызға шынайы пайда әкелетінін көрсетеді.
Әрине, шетел капиталы келгенде пайдасымен бірге белгілі бір тәуекелдер де бірге жүреді. Мұнда маңыздысы – мемлекеттік саясаттың дұрыс болуы. Кей сарапшылар «қытай экспансиясы» деген мәселеге басқа қырынан қарайды: олар бұл құбылысты отандық бизнес игермей қалған бос нарық нишаларын сыртқы инвесторлардың толтыруы деп түсіндіреді. Яғни Қазақстан кәсіпкерлері қамти алмаған салаларға шетелдіктер келіп жатқаны – заңды экономикалық үрдіс. Мұндай жағдайда шектеусіз қарсылық танытудан гөрі, шетел инвестициясын ұлттық мүддеге сай арнаға бұра білу маңызды. Қытай капиталын қабылдай отырып, Қазақстан үкіметі экономикалық қауіпсіздікті, жергілікті бизнестің мүддесін қадағалауы керек. Мәселен, қауіпті салаларға стратегиялық бақылауды сақтап, бірлескен кәсіпорындар құру, технология трансферін талап ету, жергілікті жұмыс күшін көбірек тарту сияқты тетіктерді пайдалану қажет.
Түйіндей айтқанда, қытай бизнесінің Қазақстандағы кеңеюін біржақты «жалған экспансия» деп қабылдап, тек қорқыныш призмасы арқылы көру дұрыс емес. Бұл үрдісте Қазақстан үшін экономикалық мүмкіндік көздері де бар. Қытай – алып нарық және капитал иесі, біздің елімізге инвестиция, технология және жаңа өндіріс ала келеді. Ең бастысы – сол мүмкіндіктерді ұтымды пайдаланып, ұлттық экономикаға пайдасын тигізу, ал қаупін ақылмен реттеп отыру. Егер мемлекет осы тепе-теңдікті сауатты ұстай білсе, «үнсіз экспансия» деген үрейлі сөздің орнына Қазақстан экономикасының өркендеуіне қызмет ететін өзара тиімді әріптестік туралы айтуға толық негіз болмақ
