Иран мен Израиль арасындағы геосаяси шиеленіс — Таяу Шығыстағы ең күрделі және ұзаққа созылған текетірестердің бірі. Бұл текетірестің астарында діни, саяси, әскери және экономикалық мүдделер тоғысып жатыр. Қос тараптың тікелей соғысқа бармағанымен, олардың арасындағы «қырғи-қабақ» ахуал әлемдік тұрақтылыққа қауіп төндіріп келеді, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.
Тарихи контекст Израиль мемлекеті 1948 жылы құрылғаннан бастап Таяу Шығыстағы араб елдерімен күрделі қарым-қатынаста болды. Иран 1979 жылғы Ислам революциясына дейін Израильмен дипломатиялық байланыста болған. Алайда аятолла Хомейни бастаған исламдық билік келген соң, бұл қарым-қатынас күрт үзілді. Содан бері Иран Израильді “сионистік режим” деп атап, оны жоюды ашық мақсат тұтып келеді. Иранның Ливандағы «Хезболла», Сирия мен Ирактағы шии топтарды қолдауы, ал Израильдің Иранның ядролық бағдарламасына үзілді-кесілді қарсы болуы екі тарапты ашық қақтығыстың шегіне дейін жеткізді.
Негізгі себептер
- Ядролық бағдарлама. Израиль Иранның ядролық қару жасауға ұмтылысын ұлттық қауіпсіздікке төнген тікелей қатер ретінде көреді. Иран болса, бұл бағдарламаның тек бейбіт мақсатта екенін айтқанымен, Батыс елдері мен Израиль бұл мәлімдемеге сенбейді.
- Аймақтық үстемдікке талас. Иран Таяу Шығыстағы шии мұсылмандардың қорғаушысы ретінде өз ықпалын күшейтуге тырысып отыр. Израиль бұл әрекеттерді өзіне және одақтастарына (әсіресе АҚШ пен Сауд Арабиясына) тікелей қауіп ретінде қабылдайды.
- Сириядағы соғыс. Сириядағы азаматтық соғыс барысында Иран Башар Асад режимін қолдап, әскери көмек көрсетті. Израиль өз кезегінде Сирия аумағында Иран мен «Хезболлаға» тиесілі нысандарға әуе шабуылдарын жиі жасап отыр.
Соңғы жылдардағы шиеленістер 2023–2024 жылдары Израиль мен Иран арасындағы жанама соғыстар мен кибершабуылдар көбейді. 2024 жылы Израильдің Дамаскіде Иран генералын өлтіруі мен оған жауап ретінде Иранның Израиль аумағына зымыран және дрондармен шабуыл жасауы екі елдің қарым-қатынасын жаңа қауіпті деңгейге көтерді. Иран алғаш рет Израильге тікелей шабуыл жасаған соң, Таяу Шығыстағы жағдай тіптен ушығып, халықаралық қауымдастық тарапынан алаңдаушылық туды.
Жаһандық реакция
- АҚШ — Израильдің басты одақтасы ретінде Тегеранға қарсы санкцияларды күшейтті және Израильдің қорғанысын қолдауға уәде берді. • Ресей мен Қытай — Иранмен жақсы қарым-қатынаста болғандықтан, бейтарап позиция ұстануға тырысты.
- Еуропа Одағы — екі тарапты сабырға шақырып, дипломатиялық шешім табуға үндеді.
Мұнай мен экономикалық салдары
Иран-Израиль шиеленісі мұнай нарығына да айтарлықтай әсер етті. Ормуз бұғазы арқылы өтетін мұнай тасымалына қауіп төнсе, бұл әлемдік мұнай бағасының күрт өсуіне алып келеді. Соңғы шабуылдардан кейін Brent маркалы мұнайдың баррелі 100 доллардан асып түсті.
Бейбітшілік мүмкін бе?
Қазіргі жағдайда екі елдің бейбіт келісімге келуі екіталай. Себебі:
- Иран Израильдің заңды мемлекет екенін мойындамайды;
- Израиль Иранды жойқын қаруларға қол жеткізбей тұрып әлсіретуді көздейді;
- Аймақтағы үшінші күштер (мысалы, ХАМАС, Хезболла) бұл екі ел арасындағы жанжалды ушықтыруда.
Иран мен Израиль арасындағы текетірес — жай ғана екі ел арасындағы қайшылық емес, бұл бүкіл Таяу Шығыс пен әлемдік қауіпсіздікке әсер ететін күрделі геосаяси проблема. Бұл қақтығыстың ушығуы жаһандық энергетикалық нарыққа, халықаралық дипломатияға және тіпті жаңа аймақтық соғыстың басталуына алып келуі мүмкін. Осы себепті халықаралық қауымдастық, оның ішінде БҰҰ, осы текетіресті бейбіт жолмен шешуге бар күшін салуы қажет.
