31 мамыр – Қазақстан тарихындағы ең қаралы кезеңдердің бірін еске алып, жазықсыз құрбандардың рухына тағзым ететін күн. Бұл дата Кеңес өкіметі тұсындағы 1931–1933 жылдардағы ашаршылық пен 1937–1938 жылдардағы саяси қуғын-сүргін зобалаңында шейіт болған боздақтарды еске алу үшін белгіленген.
XX ғасырдың 20–50-жылдары қазақ халқы бұрын-соңды болмаған ұлттық апатты бастан кешті – бір жағынан қолдан жасалған аштықтан халық қырылып, екінші жағынан сталиндік репрессияның қанды қырғыны халқымыздың асыл тұлғаларын «халық жауы» деп атты. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана бұл қасіреттің шындығы ашылып, құрбандарын ақтап, ұрпаққа ескерту ретінде арнайы еске алу күні бекітілді. Осы мақалада сол зұлмат жылдардың тарихи деректері талданып, журналистік тұрғыдан тарихи әділеттілік орнату қажеттігі жөніндегі азаматтық ұстанымымыз баяндалады.
Ашаршылық зобалаңы
Демографиялық апат және этноқұрылымның өзгеруі. 1930-жылдардың басында кеңестік аграрлық саясат қазақ даласын бұрын-соңды болмаған ашаршылыққа ұрындырды. 1931–1933 жылдардағы аштық салдарынан Қазақстанда шамамен 1,5 миллион адам аштан қырылды, оның 1,3 миллионы қазақтар еді. Кейбір зерттеулер бойынша жалпы адам шығыны 2,1–2,3 миллионға дейін жеткен. Бұл – қазақ халқының сол кездегі жалпы санының 38–42%-ы, яғни халқының жартысына жуығын жоғалтқан алапат демографиялық апат болды. Салдарынан байырғы жұрт – қазақтар – өз отанында азшылыққа айналып, бұл жағдай тек 1990-жылдары, Қазақстан тәуелсіздік алғанда ғана қайта түзеле бастады. Ашаршылық қазақтың этнодемографиялық құрылымын түбегейлі өзгертті: тірі қалғандардың басым бөлігі жан сақтау үшін ата қонысын тастап, шетелге босып кетуге мәжбүр болды. Сол жылдары жүз мыңдаған адам Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Иран, Түркия сияқты елдерге өтіп, қазақ диаспорасының пайда болуына себепші болды. Қазақ даласындағы бұл ашаршылық кең ауқымда және ең ауыр деңгейде өтті – зерттеушілердің пайымынша, 1930-жылдардағы кеңестік өңірлер арасында халықтың пайыздық шығыны жөнінен Қазақстан ең үлкен қасіретке ұшыраған.
Ұжымдастыру және көшпелі тіршіліктің күйреуі. Ашаршылықтың басты себебі – сталиндік күштеп ұжымдастыру саясаты екендігі бүгінде дәлелденген тарихи ақиқат. 1928 жылдан бастап Кеңес өкіметі қазақ еліндегі дәстүрлі көшпелі шаруашылықты күйретуге кірісті: бай-кулактарды «тап жауы» санап, мал-мүлкін тәркілеу, күштеп отырықшыландыру науқаны жүрді. Ф.Голощекин басқарған Қазақстан басшылығы «Кіші Қазан төңкерісі» ұранымен жергілікті ерекшеліктерді ескермей, ауылды жаппай советтендіруді және таптық негізде қайта құруды қолға алды. Нәтижесінде дәулетті шаруалар мен дәстүрлі ақсақалдар биліктен шеттетіліп, мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан көшпелі өмір салты күшпен үзілді. Малды ауылдар қыстақтарға зорлықпен жинақталып, қолындағы бар малы тартып алынды. Тарихи деректер көрсеткендей, жер-су реформасы, шабындық пен жайылымды қайта бөлу, астық пен етті зорлықпен дайындау, ауыр салық салу сияқты шаралар ең алдымен қазақ халқын күйзелтті. Қазақтар барлық дүниесінен – малынан, қыстық азық қорынан, тіпті баспанасына айналған киіз үйі мен жеркепесінен айырылып, күнкөріс көзінен жұрдай болды. Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 40,5 миллион бас мал болса, 1933 жылдың басында соның 4,5 миллионы ғана қалды – яғни мал саны 90%-ға қысқарды. Малынан айырылған көшпелі халық ашаршылыққа ұшырап, жаппай босқынға айналды. Біріккен Ұлттар Ұйымының геноцид туралы конвенциясында белгілі бір ұлттық топты қасақана қырып-жою әрекеттері геноцид деп танылатыны белгілі; осы тұрғыдан алғанда, кейбір тарихшылар қазақ даласындағы 1931–33 жылдардағы апатты «Голощекин геноциді» деп атауға толық негіз бар деп санайды. Кеңестік жоспарлаушылардың ұлттық ерекшеліктерді елемей, қазақтарды дәстүрлі тіршілігінен айыруы – миллиардтаған малды етке өткізіп, халқын азық-түліксіз қалдыруы әдейі жасалған қастандық еді деп бағалайтын зерттеушілер де бар.
Ауыл өмірі тозаққа айналды
Ашаршылық жылдарындағы ауыл өмірі тозаққа айналды. Жан сақтау үшін халық жанындағының бәрін талғажау етіп, адам айтқысыз ауыр хәлге түсті. Архив құжаттары сол кездің жан түршігерлік көріністерін дәлелдейді. Мәселен, 1932 жылы қыркүйекте Торғай ауданындағы өкілдің жоғарыға жазған мәлімдемесінде әр тұрғынға небәрі 56 килограмм астық және 1-ақ мал қалғаны, оның өзі алты айға жетпейтіні айтылып, қыстың аязы басталғанда нағыз «қиямет-қайым орнайтыны» ескертілген. Сол баяндамада 2042 адамның аштан қырылғаны, тағы 8500 адамның аштықтан өлу алдында тұрғаны нақты көрсетіліп, «анадан туғандай тыржалаңаш, аш адамдардың далада босып жүріп, кездескеннің бәрін – жердегі атқұлақ пен сарышұнақтың өзін қалдырмай жеп қойғаны» жазылған. Осындай ахуал көрші аудандарда да белең алғанын баяндай келе, өкіл деректері ашық түрде дабыл қаққан.
Сол сұмдықтың куәгерлері қалдырған естеліктер жан түршіктіреді. Мысалы, арнайы тапсырмамен ел аралап келген мемлекет қайраткері Ораз Жандосов өз көзімен көргендерін былай деп суреттеген:
Ауылдарды аралаған кезімде жерленбей қалған мәйіттерге жиі тап болдым… Ер-азаматтардың еңсесі бірден түсіп кетеді екен. Тірі қалу үшін қолға түскеннің бәрін талғажау етеді, сүйектерді он қайнатып сорпасын ішеді. Тіпті жартылай иленген теріні де жеп қояды. Иттің етін жеп жүрген, онысын жасырмайтын бірнеше адамды көрдім. Бір жолы елсіз далада екі жасөспірімді кездестірдім – олар атылған иттердің терісін сыпыру үшін өлекселер жатқан ескі жұртқа кетіп бара жатыр екен, — деп баяндайды. Мұндай фактілер аштық дауылы қазақ ауылдарын жалмап, адамдар естен танарлық жағдайға жеткенін көрсетеді. Адамдардың аштықтан ағайынын жеуге дейін барғаны туралы да деректер бар (бұл қазақ қоғамы үшін бұрын түсіне алмас сұмдық еді). Ашаршылық қазақ халқының санасында өшпес із қалдырды. Бұрын «жұт» табиғи апат саналса, бұл жолғы «Ұлы жұт» қолдан жасалған, озбыр саясаттың нәтижесі болды. Кейін аштықтан аман қалған қариялар сол жылдарды «қанды қара тұман жылдар», «тажал жылдар» деп атап, болашақ ұрпаққа сабақ болсын деп шежіре етіп айтып кетті.
Халықаралық баға және тарихи әділеттілік мәселесі. Кеңестік кезеңде қазақ даласындағы ашаршылық тақырыбы ұзақ жылдар бойы жабық тақырып болды – ол туралы айтуға тыйым салынды. Тек қайта құру жылдары және тәуелсіздіктен кейін ғана бұл қасірет туралы ашық айтылып, зерттеле бастады. Дегенмен халықаралық деңгейде украин халқына жасалған 1932–33 жылғы Голодомор сияқты кең танымал болмаса да, қазақ ашаршылығы да шетелдік тарихшылар назарын аударып келеді. Зерттеуші Сара Кэмеронның дерегінше, ашаршылық салдарынан қазақтар өз республикасы халқының басым көпшілігінен азшылыққа айналды, тіпті бұл нәубеттен кейін қазақтардың үлесі 60%-дан 38%-ға дейін құлдырады. Украинадағы Голодомор барысында халықтың шамамен 13–15%-ы қырылса, Қазақстанда халықтың 40%-ға жуығы жұтылды – салыстырмалы түрде бұл кеңес аумағындағы ең ауыр демографиялық соққы болатын. Сондықтан шетелдік кейбір сарапшылар қазақ трагедиясын да адамзат тарихындағы зұлмат ретінде мойындау керек дейді. Мәселен, украиндардың Холокосты саналған Голодоморды бүгін әлемнің көптеген елдері геноцид деп таныса, қазақтың ашаршылығы да «ұмыт қалған геноцид» ретінде ғылыми еңбектерде аталып жүр. Алайда Қазақстан үкіметі бұл мәселеде ұзақ жылдар бойы сақтық танытып келді: көршілес Ресейді ренжітпеу саясаты және өз ішімізде оны зерделеудің шалағайлығы себепті халықаралық мінберде ашаршылық геноцид ретінде саяси бағасын ала қойған жоқ. Дегенмен отандық тарихнамада бұл нәубетке ашық баға берілуде – оны «қазақ халқын қырғынға ұшыратқан қолдан жасалған апат» деп тану, тарихтан тағылым алу бағытында қадамдар жасалуда. 2012 жылы Қазақстанда ашаршылық құрбандарына алғаш рет халықаралық ғылыми конференция өткізіліп, мұрағат құжаттары жинақ болып шықты. Онда шетелдік мұрағаттардан алынған мәліметтер де жарияланып, бұл қасіреттің кеңестік саясат салдары екендігі дәлелденді. Украина өз халқына жасалған аштықты ұлттық памятьтың өзегіне айналдырып, халықаралық қоғамдастықты сендірсе, Қазақстан да енді ашаршылық ақиқатын әлемге ашып айтып, тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге күш салуы тиіс. Бұл – бүгінгі және келер ұрпақ алдындағы парыз.
Сталиндік қуғын-сүргін
«Ұлт зердесін жою» операциясы: Алаш арыстарының қасіреті. 1937–1938 жылдары Сталин бастаған режим КСРО халықтарына қарсы жаппай террор жүргізді. Бұл қанды қасап қазақ халқын да айналып өтпеді: әсіресе ұлттың көш басында тұрған оқыған азаматтар, мемлекет және қоғам қайраткерлері, ғалымдар мен қаламгерлер жаппай жазықсыз жазаланды. Кеңестік терминологиямен «буржуазияшыл-ұлтшыл», «халық жауы» атанған қазақ зиялылары мың-мыңдап абақтыларға қамалып, атты. Тарихи дерекке жүгінсек, Қазақстанда 1928 жылдан басталған алғашқы қуғында Алаш қозғалысына қатысқан қайраткерлер тұтқындалып, біразы атылған болса, саяси репрессияның шарықтау шегінде – 1937–1938 жылдары – барлығы 103 мыңнан астам адам «контрреволюционер», «тыңшы», «ұлтшыл» деген жалған айыптармен сотталды. Солардың 25 мыңнан астамы ату жазасына кесіліп, орындалды – бұл екі жылдағы қырғын 1930 жылдардағы қазақ халқының интеллектуалдық элитасын түбірімен жойып жіберді деуге болады. Репрессия толқыны ең алдымен Алаш ардақтыларын жалмады: ұлттық руханият пен мемлекет негізін салған Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабаев, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Халел және Жаһанша Досмұхамедовтар сынды жүздеген қайраткер сол жылдары атылды. Оларға тағылған айыптардың барлығы қолдан құрастырылған жалған айыптар еді: «жапон тыңшысы», «фашистердің агенті», «ұлтшыл ұйым құрып, Совет үкіметін құлатпақ болды» деген сияқты еш дәлелсіз жалалар тағылды. Тергеу ісінде зорлықпен алынған «көңілден шығарылған» мойындатулар ғана болды, ал сот үкімдері көбіне «үштік» немесе «екілік» деп аталатын НКВД-ның жедел «сотсымақ» органдарында бір күнде жүздеп, мыңдап бекітіліп жатты. Қазақ зиялыларын қудалауда сол кездегі өлкелік партия басшысы Ф.Голощекиннің үлесі де зор болды – ол 1920-жылдардың соңында өзіне қарсы келген қазақ басшыларын «ұлтшыл уклонист» деп Москваға жамандап, орындарынан алғызып, біртіндеп түрме-қапастарға жаптырды. Ал 1937 жылдың тамыз-қыркүйегінде Москвада өткен жабық соттарда Алаш көсемдеріне ең ауыр үкім шығарылды. Мысалы, қазақтың рухани көшбасшысы А.Байтұрсынұлы 1937 жылы 8 желтоқсанда ату жазасына кесіліп, үкім сол күні орындалды. Ұлт көсемі Ә.Бөкейханов Мәскеуде Бутырка түрмесінде атылды (1937 ж. 27 қыркүйекте). Бұл мыңдаған қазақтың зиялы жанашырларын жалмаған қасірет еді. Ақын Жұбан Молдағалиев кейін «Мен қазақпын» поэмасында: «Өзімнен басқа жеңімпаз таппадым деп, // Алаштың ұлы тұлғасын атқан күн!» деп аза бойын қаза қылған сол кезеңді еске алады. Шын мәнінде, бұл – империяның ұлт зердесін жою үшін әдейі ұйымдастырған қырғыны болатын.
КарЛАГ – далалық ГУЛАГ империясының жүрегі
Сталиндік қуғын-сүргін тетігінің басты қаруы – ГУЛАГ лагерьлері жүйесі. Қазақстан аумағы осы ГУЛАГ жүйесінің ең үлкен «лагерьлер архипелагына» айналды. 1930 жылдың соңында-ақ ОГПУ шешімімен Қарағанды облысының аумағында алып еңбекпен түзеу лагерьін құру басталды. КарЛАГ (Қарағанды еңбекпен түзеу лагері) ресми түрде 1931 жылы 17 қыркүйекте ашылып, дереу мыңдаған тұтқынды қабылдай бастады. Лагерь орталығы Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 45 шақырым жердегі Долинка кентінде орналасты. КарЛАГ өз алдына бір қорқынышты мемлекет сияқты еді: алып аймақты алып жатқан онда ондаған бөлімшелер мен жүздеген өндірістік нүктелер болды. Лагерь территориясы Солтүстік Қазақстандағы Ақмола өңірінен бастап оңтүстікте Шу өзеніне дейін созылып жатты. Жалпы көлемі 1,78 миллион гектар жерді қамтыған КарЛАГ аумағы кейбір Еуропа елдерінің территориясымен шамалас болды деген дерек бар. Онда негізінен Сібірден, Ресейдің батыс өңірлерінен этаппен айдалған саяси тұтқындар жазасын өтеді. 1931–1959 жылдар аралығында, яғни 28 жылдық тарихында, КарЛАГ-та жалпы саны бір миллионнан астам тұтқын отырды. Тарихи құжаттар КарЛАГ-тағы адам төзгісіз ауыр еңбек пен аштық, ауру салдарынан ондаған мың тұтқынның қаза тапқанын көрсетеді. Мысалы, жазаланғандардың бір бөлігі айдау жолында, не лагерьде азапталып өлсе, бір бөлігі атылды (әсіресе 1937–38 жж. лагердегі саяси айыпкерлердің біразы атылған). КарЛАГ тұтқындары Қарағанды көмір шахталарын қазу, Балқаш мыс комбинатын салу, атақты «Спасск» лагерінде әскери тұтқындарды ұстау, Егіндібұлақ пен Осакаровка жағында ауыл шаруашылық жұмыстарын атқару сияқты сан алуан ауыр міндеттерді атқарды. Лагерь тұтқындарының ұлттық құрамы ала-құла болды: бастапқыда кеңестік «халық жаулары» (орыстар, украиндар, немістер, кавказ халықтары) басым болса, 1937 жылғы репрессиядан кейін қазақ зиялылары мен жұртшылығының бір бөлігі де осы лагерге тап болды. Сондай-ақ КарЛАГ соғыс жылдары жер аударылған халықтардың (шешен, ингуш, Қырым татарлары т.б.) әйел-балаларын да қабылдап, олар да тұтқын ретінде қара жұмысқа салынды. КарЛАГ-та адам төзгісіз жағдайда күн кешкендердің естеліктері көп. Белгілі жазушы Александр Солженицын өзінің «ГУЛАГ архипелагы» еңбегінде КарЛАГ туралы да атап өткен. Лагерьде әртүрлі кезеңде қамауда болған он мыңдаған адамның арасында кейін аты шыққан ғалым Қ.И.Сәтбаевтың қызы Мейіз, жазушы Брюсовтың әпкесі Нина, музыка зерттеуші А.В.Затаевичтің ұлы, түркітанушы Н.Кузнецов, т.б. бар еді. Бүгінгі күні Қарағанды облысында Долинка елдімекеніндегі музей сол КарЛАГ азабын еске салады. Лагерьдің «Спасск» бөлімшесі орналасқан жерде саяси қуғын-сүргін және соғыс тұтқындары құрбандарына арналған үлкен мемориалдық кешен ашылған.
АЛЖИР – «халық жаулары» әйелдерінің азап лагері
Репрессия жылдары көптеген мемлекет және қоғам қайраткерлері «халық жауы» ретінде ұсталып, атылғанда олардың әйел, бала-шағалары да айыпталушы болды. 1937 жылы тамызда НКВД «№00486 бұйрығымен» сатқындардың отбасы мүшелерін жаппай қудалау басталды. Осы бұйрыққа сәйкес КСРО-ның әр түкпірінде тек тектік белгісі үшін – «халық жауының отбасы мүшесі» болғаны үшін – әйелдерді түрмеге жабу жүзеге асты. Қазақстанда 1938 жылдың қаңтарында Ақмола маңында осындай әйелдерге арналған арнайы лагерь құрылды. Оның ресми атауы №17 еңбекпен түзету лагері болса да, тұтқындар арасында «АЛЖИР» (Акмолинский лагерь жен изменников Родины – «Отан сатқындарының әйелдеріне арналған Ақмола лагері») деген бейресми атаумен белгілі болды. АЛЖИР лагері 1938 жылдың қаңтарынан 1953 жылға дейін, 15 жыл бойы жұмыс істеп, барлығы 18 мыңға жуық әйел тұтқынды қамап ұстады. Бұл әйелдер ешқандай қылмыс жасамаған – бар «айыбы» күйеулері «сатқын», «тыңшы» атанып сотталғаны еді. 1938 жылғы қыста алғашқы этаппен лагерьге әйелдер балаларымен бірге жеткізілді (кәмелетке толмаған 1–3 жасар сәбилері анасымен бірге лагерде болды). Сол алғашқы келгендердің бірі – Галина Степанова-Ключникова деген Мәскеу студенті еді, ол репрессияға ұшыраған теміржол инженері күйеуінің «жұбайы» ретінде 5 жылға АЛЖИР-де жазасын өтеуге жіберілген. Галина өз естелігінде лагерьге алғаш түскен сәтін былай сипаттайды: «Саманнан соғылып, әлі кеппеген сыз барақтар әр қаладан айдалып келген әйелдерге лық толды. Көбі – Мәскеуден, сондай-ақ Украина, Беларусь пен Грузиядан келгендер… Келген бетте мені таңғалдырған нәрсе – барлық әйелдердің бастары тықырлап ұстарамен алынған. Aстықтан әбден жүдеп-жадаған олар көз алдымда ұсқынсыз өрен-жаран кейпінде көрінді. Көктемге қарай 26-нүкте (КарЛАГ-тың осы бөлімшесі) тұтқындарының саны 8 мың адамға жетті» деп жазады. Бұл – АЛЖИР-дегі жағдайдың қаншалықты ауыр болғанының дәлелі. Суық барақтарда жұқа киіммен, аш-құрсақ жүрген әйелдер таңның атысынан күн батқанға дейін қара жұмысқа жегілді. Лагерьдің алғашқы кезеңінде тұтқындар қолы қалт ете қалған кезде кірпіш құйып, өздеріне барақ тұрғызуға мәжбүр болды делінеді куәгерлер естелігінде. АЛЖИР-де бір мезетте 8 мыңға жуық әйел отырды, оның 4,5 мыңы ресми есепте «отанын сатқандардың отбасы мүшесі» ретінде тіркелген. 1940-жылдардың басында лагерьде аштық, аурулар тарап, әсіресе 1943 жылы жүздеген ана қайтыс болды. Балалары үш жасқа толған соң әйелдерден тартып алынып, бөбекжай-детдомдарға жіберілді. 1941–1945 жылдары соғыста қаза тапқан сол «халық жауларының» әйелдері тағдыр тәлкегімен Гитлердің тұтқынға түскен әйелдеріне араласып, бір барақта отырған жағдайлар да болған. 1953 жылы Сталин өлген соң лагерь жабылып, 1954–56 жылдары тұтқын әйелдер біртіндеп босатылды.
Ақтау үрдісі және тарихи әділеттілікті қалпына келтіру
Жоғарыда айтылған ашаршылық пен репрессияның барлық құрбандары кеңестік дәуірде «халық жаулары» ретінде таңбаланып, олардың аты тарихтан өшірілуге шақ қалды. Тек Сталин қайтыс болған соң, 1950-жылдардың соңында, КСРО-да «жеке басқа табынушылықты айыптау» саясаты басталғанда ғана алғашқы реабилитация (ақтау) толқыны жүрді. 1956 жылы КОКП-ның әйгілі XX съезінен кейін Г.Степанова-Ключникова секілді тірі қалған аз ғана тұтқындар бостандыққа шығып, ресми ақталды. 1957–58 жылдары А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин сынды бірқатар қазақ зиялыларына қатысты ақтау қаулылары қабылданды (өкінішке қарай, олар өмірден өткен соң келген әділет кеш еді). Алайда бұл үрдіс толық болмады – кеңестік билік көптеген қылмысын ашық мойындаған жоқ, мыңдаған жазықсыз атылғандар әлі құпия саналды. Тек Кеңес Одағы ыдыраған кезде ғана саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлығын түпкілікті ақтау туралы шешімдер қабылданды. Тәуелсіз Қазақстанда ең алғашқылардың бірі болып қабылданған заң – 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» ҚР Заңы. Заңның кіріспесінде: «жаппай саяси қуғын-сүргіндерге ұшыраған адамдарға қатысты әділеттілікті қалпына келтіруге бел байлап, осы қуғын-сүргіндердің барлық құрбандарын ақтау, оларға тигізген моральдық және материалдық залалды мүмкін болғанша өтеуді қамтамасыз ету» мақсат етілгені атап көрсетілді. Осы заң негізінде 1920–50 жылдары атылған, айдалған барлық азаматтар ресми ақталды. Республика Жоғарғы соты мен прокуратурасы арнайы тексеру комиссияларын құрып, жүз мыңнан аса адамға қатысты жалған істердің күшін жойды. Ақталған азаматтардың атақ-дәрежесі қайтарылып, туған-туыстарына арнайы куәліктер берілді. 1997 жылы Қазақстан Президентінің Жарлығымен 31 мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ретінде белгіленді. Сондай-ақ сол жылы «Ұлттық татулық пен саяси репрессия құрбандарын еске алу жылы» болып жарияланып, республика көлемінде алғашқы кең ауқымды шаралар өтті. Алматы, Астана қалаларында мемориалдық ескерткіштер ашылды, жер-жерде сталиндік қырғында атылғандардың аты-жөндері жазылған «Азалы кітаптар» шығарылды. Мыңдаған отбасы ата-бабаларының ақталғаны туралы құжаттарын алып, өткенмен қауышты.
Тарихи әділеттілік жолындағы бұл жұмыс әлі де жалғасып келеді. Елімізде соңғы жылдары репрессия құрбандарын толық ақтау жөнінде мемлекеттік комиссия құрылып, бұрын ақталмаған санаттарды (кулактар, байлар, діни қайраткерлер, көтерілісшілер) заңдық ақтау іске асырылуда. 2020 жылы Президент Қ.Тоқаев арнайы Жарлықпен осы комиссияға нақты міндеттер жүктеді. Мұрағаттарды шаң басқан құжаттар ақтарылып, бұрын құпия болған деректер жарыққа шығуда. Мысалы, Жаңалық ауылы маңындағы жаппай атылғандар көмілген орнынан бірнеше мың сүйек қалдығы аршылып алынды. Ақмоладағы АЛЖИР музейіне жыл сайын жаңадан табылған хаттар, күнделіктер, тұтқындардың жеке заттары тапсырылуда. Тоталитаризмнің әрбір құрбаны ұмытылмауға тиіс – олардың есімдерін мәңгі есте қалдыру мемлекет пен қоғамның маңызды миссиясы. Қазақстан тәуелсіздік алғалы бұл бағытта біраз шаруа атқарылды: Алматыдағы саяси қуғын-сүргін мұражайы, Ақмоладағы АЛЖИР мемориалдық кешені, Қарағандыдағы КарЛАГ музейі – бәрі де сол зұлматты ұрпақ жадында жаңғыртып, мұндай әділетсіздік қайталанбас үшін ескерту болып тұр.
Қорытынды. 31 мамыр – сан ғасырлық тарихымыздағы ең қасіретті екі оқиғаны еске салатын символдық күн. Бұл күні біз «тарихтан тағылым алып, тағзым ету» арқылы ашаршылық пен қуғын-сүргін құрбандарының алдында басымызды иеміз. Ашаршылық халқымыздың жартысына жуығын жалмап, тірі қалғанын тоз-тоз қылды – бірақ қазақ халқы азапқа мойымаған қайсар рухымен аман қалды. Саяси репрессия қазақтың қанаттарын қырқып, елдің зиялысын, көшбасшысын сындырып кетсе де – ұрпақ санасынан Алаштың алтын мұрасын өшіре алмады. Ендігі міндет – осы тарихи әділетсіздік толық ашылып, әділ бағасын алуына күш салу. Президент Тоқаев айтқандай, «тарихпен саясаткерлер емес, тарихшылар айналысуы керек». Расында, зұлмат жылдардың ақиқатын анықтап, оған баға беру – саяси ойынға айналмайтын, ғылыми-зерттеу жолымен жүретін іс. Жаңарған тәуелсіз Қазақстан өткеннің қасіретін ұмытпай, сол арқылы келешекте мұндай қателіктерге жол бермеуі керек. Тарихи жады – тәуелсіздіктің тұғыры. Зұлмат құрбандарының рухына тағзым ете отырып, біз олардың армандаған әділ қоғамын құруға, саналы ұрпақ тәрбиелеуге міндеттіміз. Осылай ғана қазақ халқы бастан кешкен қасыретті жылдардың өтеуін өтеп, тарихи әділеттілік салтанат құрады деп сенеміз.
