Осы заман қытай әдебиетінде реформа мен ашық есік саясаты кезеңінде (1978—2000) әдебиет бұрын-соңды болмаған еркіндікке қол жеткізді. 1978 жылдан кейін “Жаралы әдебиет” (伤痕文学) ағымы пайда болды. Лю Синь Удың “Сынып жетекшісі”, Лу Синьхуа “Жара” шығармалары “Мәдени революцияның” халыққа тигізген зиянын көрсетіп, тарихи шындыққа назар аудартты. Кейіннен “Рефлексиялық әдебиет” (反思文学) өткеннің терең себептерін зерттеуге бет бұрды, ал “Реформа әдебиеті” (改革文学) жаңа заманның әлеуметтік өзгерістерін талдауға кірісті. «Тамырын іздеушілер әдебиеті» қытай ұлтының жоғалған рухын, үзілген тамырын, халықтың ділін, діңін байырғы мәдениетттен іздеді. Бұл ағымдар тарихтың тыйым салынған шекарасын алғаш болып бұзды; тұманды поэзия-күңгірт өлең (朦胧诗) модернистік эстетика арқылы жеке адамдық үнді қайта құрастырды. Лу Яо, Чэнь Чжунши, Цзя Пинва секілді жазушылар реализмді тереңдетсе, ал Мо Янь, Юй Хуа, Су Тун, Сән Шуе бастаған қаламгерлер «авангард әдебиеті» қозғалысын өрістетіп, баяндау тәсілдері мен тілдік тәжірибелер арқылы романға жаңа көзқарас әкелді. Тоқсаныншы жылдардан бастап нарықтық экономиканың өрлеуі әдебиетті көптүрлілікке бағыттады: қала прозасы, фантастика секілді жаңа арналар қалыптасып, әдебиет өз болмысына оралу мен шынайылыққа үн қату арасында жаңа мүмкіндіктер тапты.

XXI ғасырға қадам басқанда, қытай әдебиеті бұрынғыдан да ашық әрі аралас сипатқа ие болды. Эмигрант жазушы Гау Шиңжиянның 2000 жылы, Мо Яньның 2012 жылы Нобель әдебиет сыйлығын алуы – қытай әдебиетінің әлемдік деңгейде мойындалуының айғағы болды. «Үш дене» сияқты фантастикалық шығармалар сәтті түрде мәдениеттер арасындағы байланыс арнасын кеңейтті. Көркем емес прозалық жазбалар (non-fiction) өткір көзқарасымен қоғам шындығын бейнелесе, интернет әдебиеті орасан зор шығармашылық қуатымен үлкен индустрияға айналып, жанры бай, оқырманы мол орта қалыптастырды әрі IP-негізіндегі жобалар арқылы жаһандық ықпал етті. Сонымен бірге, әйелдер әдебиеті, аз ұлттар әдебиеті, шетелдегі қытай тіліндегі шығармашылық сияқты сан алуан үндер қазіргі әдебиеттің рухани картасын байыта түсті.

Интернет платформалары арқылы таралған шығармалар қиялға толы, қызықты сюжетті және қарапайым тілмен жазылуы арқылы оқырмандарды баурап алды. Бүгінде Қытай әдебиеті өзінің терең тарихи тамыры мен заман талабына сай жаңғыру үрдісін үйлестіре отырып, көптүрлілікке ұмтылуда. Ғаламдық ықпалдастық жағдайында қытай әдебиеті ұлттық ерекшеліктерін сақтай отырып, әлемдік әдеби процестерге белсенді түрде қосылуда.

20 ғасырдың 90-жылдарында Қытай әдебиеті көптүрлілік үрдісін бастан кешірді. Нарықтық экономиканың дамуы мен қоғамның өзгеруі әдеби ортаға ықпал етіп, жазушыларға шығармашылық еркіндік берді. Осы кезеңде тақырыптар, стильдер және көркемдік әдістер әртүрлі сипат алды.

Авангардтық әдебиет форма жаңашылдығын жалғастырып, жаңа бағыттарды зерттеді. Ю Хуаның «Сюй Сангуаньның қан сатуы» қарапайым баяндау тәсілі арқылы адам болмысы мен өмірлік қиындықтарды ашып көрсетті.

Жаңа реалистік әдебиет (неореализм) шынайылыққа баса назар аударды. Чи Лидің «Мазасыз өмір» атты романы қарапайым адамдардың тұрмысындағы шарасыздық пен күнделікті күйбең тіршілікті сипаттады. Әйелдер әдебиеті (феминистік әдебиет) өркен жайып, Чэнь Жань секілді жазушылар әйел психологиясын ерекше көзқараспен бейнеледі. Сонымен қатар, Цзя Пинвадың «Бұзылған қала» сияқты шығармалары қоғамдағы мәдени құбылыстарды зерттеп, терең мәдени мазмұнға ие болды. Осы факторлар Қытай әдебиетінің көптүрлі келбетін қалыптастырды.

Қалалық әдебиет

Қытай әдебиетінде «Бейжің әдебиеті», «Шаңхай әдебиеті» тағы басқа үлкен қала әдебиетті бар. Қалалық әдебиет қаланы негізгі көркемдік кеңістік ретінде алып, кең әрі көпқырлы әдеби әлем қалыптастырады. Ол қалалық өмірдің түрлі аспектілерін жан-жақты әрі көп деңгейде бейнелейді. Бұл әдеби бағыт қаланың сыртқы материалдық көрінісін егжей-тегжейлі сипаттайды: аспанмен таласқан зәулім ғимараттар, көшедегі үздіксіз көлік қозғалысы, қарапайым тұрғын үйлер мен шағын базарлар – осының бәрі қалалық әдебиет туындыларындағы оқиғалардың негізгі фонына айналады. Сонымен қатар, қаланың ішкі мәдени құрылымына терең үңіліп, оның өзіндік құндылықтар жүйесі мен рухани мәнін талдайды. Әр қала тарихи дамуы, географиялық ерекшелігі және экономикалық жағдайына қарай өзіндік мәдени ортасын қалыптастырған. Мысалы, Бейжің ежелгі астана ретіндегі дәстүрлі мәдениетімен және саяси орталық ретіндегі беделді сипатымен ерекшеленсе, Шанхай – батыс пен шығыстың тоғысуынан туған сәнді әрі заманауи мәдениетімен танымал. Қалалық әдебиет осы ерекше мәдени белгілерді бейнелеп, қалалардың өзіне тән бейнесін қалыптастырады.

Қалалық әдебиеттегі адам аралық қарым-қатынастар

Қалалық әдебиет қалалық ортадағы адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынастарды, сезімдік шиеленістерді, мүдде қақтығыстарын және әлеуметтік байланыстарды тереңірек көрсетеді. Қала – әртүрлі өңірден келген адамдардың басын қосатын орта, мұнда әртүрлі әлеуметтік топтар, құндылықтар мен мақсаттар тоғысады. Әдеби шығармаларда мансап жолындағы бәсекелестік, бизнестегі қулық-сұмдықтар, жеке өмірдегі махаббат пен достықтың сынақтары кеңінен көрініс табады. Жазушылар қалалық өмірдің осындай қырларын бейнелеп, күрделі әлеуметтік желідегі адам табиғатының сан қырын ашып көрсетеді.

Қалалық әдебиеттегі психологиялық аспектілер

Қалалық әдебиет қаланың қарқынды дамуы мен бәсекелестік жағдайында өмір сүретін адамдардың ішкі күйзелістері мен сезімдік өзгерістерін терең сипаттайды. Қаланың жылтыраған жарықтарының тасасында тұрғындар үлкен қысымға тап болады: ипотека, көлік несиесі, қызметтік бәсекелестік – осының бәрі адамдарды тұрақты күйзеліс жағдайында ұстайды. Қаладағы коммерциялану мен даралану үрдісі адамдар арасындағы қашықтықты арттырып, жалғыздық сезімін қалыптастырады. Дегенмен, адамдар әрдайым бақытты өмірге ұмтылады, материалдық және рухани тепе-теңдікті табуға талпынады. Бұл ішкі қайшылықтар мен армандар қалалық әдебиет шығармаларында ерекше орын алады.

Қалалық әдебиет және заман талабына бейімделу

Қалалық әдебиет урбанизацияның даму барысындағы өзгерістер мен қиындықтарды, дәстүр мен жаңашылдық, ұлттық және жаһандық мәдениеттердің өзара әрекетін бейнелейді. Қалалар үнемі өзгерістерге ұшырап, модернизация мен жаһандану әсерінде дамып келеді. Бұл үрдістер тұрғындардың өмір салты мен құндылықтарына ықпал етеді. Қалалық әдебиет осы өзгерістерді дәлдікпен суреттеп, заман ағымында қалалардың трансформациясын баяндайды.

Вэй Хуэй

1973 жылы Вэй Хуэй Қытайдың халықаралық мегаполисі, тартымдылығы мен динамикасы жоғары Шанхай қаласында дүниеге келді. Ол бала кезінен бастап теңіз жағалауы мәдениетінің (хайпай) ықпалына бөленді. Ашықтық, жан-жақтылық және заманауилық – осы мәдениеттің негізгі сипаттары, олар Вэй Хуэйдің дүниетанымына терең әсер етіп, оның болашақ әдеби шығармашылығы үшін ерекше мәдени негіз қалады. Фудань университетінде оқып жүргенде, ол әдеби теориялар мен әлемнің әртүрлі елдері мен аймақтарының көпқырлы мәдениетін бойына сіңірді. Университеттің ғылыми ортасы мен ой-пікір алмасу алаңы оның көзқарасын кеңейтіп, әдеби шығармашылыққа деген құштарлығын оятты. Бұл кезең оның болашақ әдеби жолының берік іргетасын қалады.

Студенттік жылдары Вэй Хуэй әдеби шығармашылыққа алғаш рет қадам басып, өзіндік стилін қалыптастыра бастады. Университетті тәмамдағаннан кейін ол жарнама, бұқаралық ақпарат құралдары сияқты салаларда жұмыс істеді. Бұл тәжірибесі оған заманауи қалалық өмірдің түрлі аспектілерін тереңірек түсінуге мүмкіндік берді. Жарнама саласында ол коммерциялық мәдениеттің өркендеуі мен қарбаласын, сондай-ақ тұтынушылық идеологияның адамдардың өмірі мен құндылықтарына әсерін байқады. Медиа саласындағы қызметі оған қоғамдағы түрлі құбылыстарды бақылап, мегаполис тұрғындарының негізгі сұраныстары мен эмоционалдық қажеттіліктерін зерттеуге жол ашты. Осы кәсіби тәжірибелер оған қалалық өмірді кеңінен және тереңірек түсінуге көмектесіп, әдеби шығармашылығы үшін сарқылмас шабыт көзіне айналды.

Вэй Хуэй өз шығармаларында батыл әрі авангардтық стильді қолдануымен танымал. Ол нәзік әрі эмоцияға толы баяндау тәсілі арқылы заманауи мегаполис әйелдерінің материалдық және эмоционалдық әлемдегі күресі мен ізденістерін терең зерттейді. Оның туындыларында қалалық әйелдер күрделі әрі қайшылықты кейіпте бейнеленеді: олар мегаполистің жарқыраған мүмкіндіктерінен ләззат алып, материалдық молшылыққа қол жеткізгенімен, сонымен бірге сезімдік тұрақсыздық пен ішкі жан күйзелістеріне ұшырайды. Вэй Хуэй бұл әйелдердің ішкі жан дүниесін дәл жеткізу арқылы мегаполистегі өмірдің құштарлығы мен адасуларының көрінісін жасайды. Оның шығармалары заманауи қоғамдағы адамдардың рухани бос кеңістігі мен сансыз сұрақтарына терең бойлап, оқырмандарды қазіргі қалалық өмір мен адам табиғаты жайлы ойлануға шақырады. Сол себепті оның туындылары заманауи қалалық мәдениет пен әйел психологиясын зерттеудегі маңызды әдеби үлгілердің бірі болып табылады.

«Шанхай сұлуы» (үзінді)

«Менің атым – Ни Кэ, достарым мені CoCo деп атайды. Күн сайын таңертең көзімді ашқан сәтте-ақ, әлемді таңғалдыратын бір ерекше іс жасауды ойлаймын. Бір күні әсем отшашу секілді қаланың аспанында жарқырап, өз ізімді қалдыруды армандаймын. Бұл – менің өмірлік мақсатым, алға ұмтылуға деген ынтам. Бұл арманымның Шанхай қаласында өмір сүріп жатқаныммен тікелей байланысы бар. Шанхай – мәңгі тұман басқан, өсек-аяңнан арылмайтын, сонау халықаралық сауда орталығы болған кезден қалыптасқан ерекше артықшылық сезімі бар қала. Бұл сезім мен сияқты сезімтал әрі тәкаппар қыздарды үнемі ынталандырып, жігерлендіріп отырады. Мен бұл қаланы бір жағынан сүйсем, екінші жағынан жек көремін.

Мен 25 жастамын. Бір жыл бұрын көп пайда әкелмеген, бірақ маған аздап танымалдық сыйлаған әңгімелер жинағым жарық көрді. Үш ай бұрын журнал редакциясындағы журналистік жұмысымнан шығып кеттім. Қазір «Люди» деп аталатын шағын кофеханада даяшы болып жұмыс істеймін. Аяғымды ашып тұратын қысқа белдемше киіп, кіріп-шығып жатқан қонақтарды күтіп аламын.

Бұл кофеханада ұзын бойлы, келбетті бір жігіт жиі келеді. Ол үнемі кофе ішіп, кітап оқып, бірнеше сағат бойы тапжылмай отырады. Мен оны бақылағанды ұнатамын. Ол менің оған назар аударып жүргенімді сезсе де, ешқашан тіс жармайды. Бір күні ол маған қағаз қиындысын ұсынды. Онда «Мен сені сүйемін» деген сөздер мен оның аты-жөні және мекенжайы жазылыпты.

Ол менен бір жас кіші, қоян жылы туған, есімі – Тяньтянь. Оның болмысы мені қатты баурап алды. Ол өмірден шаршаған, бірақ махаббатқа шөлдеген адамның бейнесін елестететін. Біз мүлдем екі түрлі адам едік. Мен – өршіл, энергияға толы, өмірді шырынға толы жеміс деп санаймын, оны кез келген сәтте тістеп алуға әзірмін. Ал ол – тұйық, мұңды, өмір оған у қосылған торт секілді көрінеді, әрбір тілімін жеген сайын азап шегетіндей. Бірақ біздің осындай айырмашылығымыз бір-бірімізді одан сайын тартты. Біз Жердің екі полюсі секілді бір-бірімізге тартыла түстік. Көп ұзамай біз ессіз махаббатқа берілдік».

Мянмян

1970 жылы Шанхайда дүниеге келген Мянмян жастайынан өзгелерден ерекшеленетін бүлікшіл мінезімен танылды. Ол музыка, өнер сияқты шығармашылық пен өзіндік көркемдік білдіруді талап ететін түрлі салаларға белсенді түрде араласты. Музыка ырғағы арқылы сезімін шығарып, өнер әлемінде өзіндік болмысын іздеді. Бұл ерекше тәжірибелер жастық шағын жарқын естеліктермен толықтырып қана қоймай, оның әдеби шығармашылығының маңызды қайнар көзіне айналды. Осындай әсерлер оның шығармаларына қайталанбас даралық пен авангардтық рух сыйлады.

Өзіндік стиль мен әдебиеттегі батыл қадамдарының арқасында Мянмян әдебиет әлеміне жарқырай енді. Оның шығармалары заманауи қаланың шетінде өмір сүретін адамдардың болмысы мен ішкі сезімдерін еш бүкпесіз, кейде тіпті жалаңаш күйде суреттейді. Олар – қоғамның назарынан тыс қалған жандар емес, керісінше, олардың қайғы-қасіреті, қуанышы, арманы мен үмітсіздігі оның туындыларында анық көрініс табады. Мянмянның өткір байқағыштығы мен батыл көзқарасы осы әлеуметтік топтың шынайы болмысын ашып, қалалық әдебиетке жаңа серпін мен көзқарас әкелді. Оның шығармалары дәстүрлі әдеби баяндау әдістері мен құндылықтарына қарсы шығып, оқырмандарды қоғамның әртүрлілігін және адам болмысының күрделілігін қайта бағалауға итермелейді.

«Қант» (үзінді)

«Тағы да осы у-шу басылмайтын барға келдім. Музыка құлақ тұндырады, күлкі мен айқай араласқан дауыстар бірігіп, мені қапаста ұстағандай сезінемін. Түрлі түсті шамдардың жарығы айналамдағылардың жүзіне түскенімен, менің ішкі қараңғылығымды жарықтандыра алмады. Бұрышқа жайғасып, бірінен соң бірін ішіп отырмын. Өзімді ұмыту үшін, өткеннің ауыр естеліктерін өшіру үшін.

Әр жұтым тамағымды өртегендей күйдірсе де, мен мән бермеймін. Тек тезірек ұмытқым келеді. Бірақ сол естеліктер көлеңкедей қалмай, көзімді жұмған сайын қайта оралады. Оның жүзі, дауысы, бірге өткізген сәттеріміз толқын болып, мені шайып әкетеді. Бір кезде мен оны сүйенішім деп ойладым, өмірімнің құтқарушысы деп сендім. Бірақ бәрі түптің түбінде бос қиял, күйреген арман болып шықты.

Бар барған сайын адамға толып, атмосфера қыза түсті. Біреулер би алаңында жанталаса билеп жатса, енді біреулері қатты дауыспен күліп, әңгіме-дүкен құруда. Бірақ мұның бәрі мен үшін мағынасыз. Мен айналамдағы адамдарға қарап, өзімді осы қайнаған өмірдің сыртында қалған бөгде жан секілді сезіндім. Жалғыздық құшағында отырмын. Жан дүниемдегі бос кеңістікті толтыру үшін ішімдікке бас қойдым. Бәлкім, осы мас күйде болсын, аз да болса тыныштық табармын. Ең болмағанда, біраз уақытқа болсын, бәрін ұмытуға мүмкіндік алармын».

Нұрхалық Абдырақын