Үш жыл бұрынғы референдум және оның мәні
Үш жыл бұрын Қазақстанда Конституцияға түзетулер енгізу жөнінде жалпыхалықтық референдум өтті – бұл соңғы 27 жылдағы Негізгі заңға қатысты алғашқы халықтық дауыс беру болды. Бұл референдум президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашы болған ауқымды реформалар мен өзгерістердің бастау нүктесіне айналды.
2022 жылғы 5 маусымдағы референдум, бір жағынан, ескі саяси дәуір мен жаңа кезеңді айырып тұрған шекара іспетті болды. Жалпыхалықтық дауыс беру қоғамның өзгерістер бағытын қолдауға дайын екенін көрсетті: Орталық сайлау комиссиясының деректері бойынша, қатысушылардың шамамен 77%-ы түзетулерді жақтап дауыс берді, ал қатысу деңгейі 68%-дан асты. Референдум қорытындысында Конституция шамамен үштен біріне өзгертіліп, елді жан-жақты жаңғырту бағытына жол ашылды.
Конституциялық реформаның негізгі ережелері
Референдумда мақұлданған түзетулер биліктің барлық тармақтарына және мемлекеттік құрылымның бірқатар негізгі қағидаттарына әсер етті. Реформаның басты идеясы – суперпрезиденттік модельден кетіп, мықты Парламенті бар президенттік республикаға және демократиялық институттарға көшу. 2022 жылғы конституциялық реформаның негізгі өзгерістері мыналар:
* Бір реттік президенттік мерзім. Конституцияға президент өкілеттігінің жеті жылдық бір ғана мерзіммен шектелетіні және қайта сайлану құқығы болмайтыны енгізілді. Осылайша, бір адам мемлекет басшысы қызметін бір реттен артық атқара алмайды. Бұл биліктің бір қолға шоғырлануын болдырмауға және жоғарғы лауазымның тұрақты ауысуына мүмкіндік беруге бағытталған. К. К. Тоқаевтың 2022 жылғы күзде ұсынған бұл бастамасы биліктегі жекебастылықты шектеуге маңызды қадам болды.
* Өкілеттіктерді президенттен парламент пен өңірлерге бөлу. Реформа Парламент рөлін күшейтті – оның бақылау функциялары кеңейіп, заң шығару процесі оңтайландырылды. Мәжіліс енді аралас жүйе бойынша жасақталады: 69 депутат партиялық тізіммен, ал 29 депутат бірмандаттық округтерден сайланады. Бұл тәуелсіз кандидаттардың саясатқа келуіне жол ашады. Сондай-ақ президенттің бірқатар өкілеттіктері заң шығарушы тармақ пен жергілікті өкілді органдарға берілді. Мысалы, облыс әкімдері баламалы негізде тағайындалады және мәслихаттардың келісімі қажет; ал ауыл, аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдері тұрғындар тарапынан тікелей сайланады. Мұның бәрі билік тармақтарының теңгерімді жүйесін қалыптастырып, бұрынғыдай бір орталыққа шоғырланудың алдын алады.
* Биліктің шоғырлануын шектеу (деконцентрациялау) және азаматтардың қатысуы.
Түзетулер халықтың ел басқаруға тікелей қатысу мүмкіндіктерін кеңейтті. 2023–2025 жылдары ауыл әкімдерін сайлаудан бөлек, аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдерін тікелей сайлау енгізілді. Азаматтар бірмандаттық округтерден сайланған депутаттарды арнайы рәсімдер арқылы кері шақырып алу құқығын алды. Саяси партияларды тіркеу жеңілдетілді – мүшелік санының төменгі шегі азайтылды, бұл жаңа партиялардың пайда болуына жол ашты. Сондай-ақ партиялық тізімдерде әйелдер мен жастар үшін міндетті 30%-дық квота бекітілді. Бұл шаралардың бәрі көппартиялықты дамытуға және бәсекелі саясат қалыптастыруға бағытталған.
* Конституциялық соттың құрылуы. Реформаның орталық элементтерінің бірі – бұрынғы Конституциялық кеңестің орнына тәуелсіз Конституциялық соттың қайта құрылуы. 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істеген бұл орган заңдар мен басқа да актілердің Конституцияға сәйкестігін тексереді, азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылуына қатысты шағымдарын қарайды және Конституция нормаларын ресми түсіндіреді. Енді кез келген азамат сот сатыларынан өткен соң өз құқығын қорғау үшін Конституциялық сотқа жүгіне алады.
* Адам құқықтарын қорғауды күшейту. Реформа Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің (омбудсменнің) конституциялық мәртебесін бекітті. Конституция деңгейінде өлім жазасына тыйым салынды. Сондай-ақ «жер және оның қойнауы халыққа тиесілі» деген жаңа норма енгізілді. Бұл – ел байлығының ұлттық мүдделерге қызмет етуін айқындайтын символдық маңызды ереже. Ерлан Қарин атап өткендей, жер қойнауының халыққа тиесілі болуы «Ұлттық қор – балаларға» жобасында нақты іске асты.
* Элита артықшылықтарын шектеу. Конституциядан Тұңғыш Президент туралы ережелер алынып тасталды. Президент туыстарының жоғары мемлекеттік лауазымдарға тағайындалуына тікелей тыйым енгізілді. Сондай-ақ президент өкілеттігі кезінде ешбір саяси партияға мүше бола алмайды.
Үш жылдан кейін: Нақты өзгерістерге қадам
Конституциялық түзетулер қабылданғаннан бері үш жыл өтті – бұл реформа нәтижелерінің алғашқы жемісін көруге жеткілікті уақыт. Көптеген жаңалықтар қазірдің өзінде саяси практикада нақты іске асты, дегенмен өзгерістер процесі әлі толық аяқталған жоқ. Осы кезеңде негізгі өзгерістер қалай жүзеге асқанын қарастырайық.
* Жаңа сайлау жүйесі және өкілді билікті жаңарту. 2023 жылы елде жаңартылған ережелер бойынша кезектен тыс парламенттік және жергілікті сайлаулар өтті. Тарихта алғаш рет Мәжіліс депутаттарының бір бөлігі (30% орын) партиялық тізім бойынша емес, бірмандаттық округтерден тікелей сайланды. Бұл қоғам қайраткерлеріне, үкіметтік емес ұйым өкілдеріне, белсенділерге партия қолдауынсыз-ақ сайлауға түсуге мүмкіндік берді.
2023 жылғы 19 наурыздағы сайлау нәтижелері саяси плюрализмнің өскенін көрсетті: жаңа төмендетілген 5%-дық шекті еңсеріп, Мәжіліске 6 саяси партия өтті (бұрынғы шақырылымда небәрі 3 партия болған). Парламентке бірнеше жаңа саяси күштер келді – мысалы, кәсіпкерлер мен технократтар партиясы «Respublica», сондай-ақ белсенді саясатқа оралған оппозициялық ЖСДП. Бірмандаттық округтер арқылы билік партиясына қатысы жоқ тәуелсіз кандидаттар да депутаттық мандат алды – мұндай жағдайға елде шамамен жиырма жыл болмаған.
Дегенмен, «Аманат» партиясы көпшілікті сақтап қалды, бірақ оның үлесі азайды (54% шамасында, бұрын 71% болған), ал парламент құрамы әртүрлі және пікірталасқа ашық бола түсті. Осындай өзгерістер жергілікті жерлерде де байқалды: мәслихат сайлаулары да аралас жүйемен өтті, бұл оппозициялық фракциялар мен өзін-өзі ұсынған депутаттардың жергілікті өкілді органдарға келуіне жол ашты. Соның нәтижесінде заң шығарушы билік жасарып, жаңарды – жаңа тұлғалар, жастар, азаматтық белсенділер келді.
* Конституциялық соттың жұмысын бастау. 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының жаңадан құрылған Конституциялық Соты – Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететін маңызды институт – өз жұмысын бастады. Жаңа құқықтық тетікке қазақстандықтар белсенді жүгінді: тек 2023 жылы ғана сотқа 5 мыңнан астам азаматтық өтініш келіп түсті, ал 2024 жылы – тағы 3,7 мыңнан астам.
Әрине, өтініштердің басым бөлігі заң талаптарына сәйкес келмегендіктен немесе сот құзыретіне кірмегендіктен қараусыз қайтарылды. Дегенмен ондаған іс өндіріске алынды, ал прецеденттер пайда болды. 2024 жылы Конституциялық Сот 21 іс бойынша түпкілікті шешім шығарды (соның ішінде 19-ы азаматтардың шағымдары бойынша), 2023 жылы да шамалас іс қаралды. Сот бірқатар нормаларға ресми түсініктеме берді, кейбір заң баптарын конституцияға қайшы деп танып, заңнаманы түзетті.
Мысалы, Бас Прокурордың өтініші бойынша, 2023 жылы Сот жаңа Әлеуметтік кодекстің кейбір баптарын азаматтардың әлеуметтік қамтамасыз етілу құқығын қорғау мақсатында алып тастады. Қоғамда КС қызметі жіті бақылануда – оның шешімдері заңгерлер, құқық қорғаушылар, азаматтық белсенділер арасында кеңінен талқыланады. Институт біртіндеп «әділеттің соңғы инстанциясы» ретінде бедел жинап келеді. Судья Роман Подопригора: «Қызмет еткен аз уақыт ішінде Сот өзінің Конституция мен, ең бастысы, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғаушы ретіндегі миссиясын ақтайтынын көрсетті» – деп бағалайды.
* Әлеуметтік бастамалар: «Ұлттық қор – балаларға». Конституциялық реформадан туындаған айқын жаңалықтардың бірі – 2024 жылдан іске қосылған «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы. Президент Тоқаев 2022 жылы жариялаған бұл бастамаға сәйкес, Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық кірісінің жартысына жуығы кәмелетке толмаған барлық қазақстандық балалардың атына жеке шоттарға аударылып отырады.
18 жасқа толған соң жастар жиналған қаражатты (шамамен бірнеше мың доллар) білім алуға немесе баспана сатып алуға пайдалана алады. Бұл – «жер және оның қойнауы халыққа тиесілі» деген конституциялық қағидаттың тікелей іске асуы. Ерлан Қарин: «Бұл идея “Ұлттық қор – балаларға” жобасында нақты көрініс тапты, соның арқасында Ұлттық қордың табысы қазақстандық балалардың шоттарына бөлінеді» – деп атап өтті. 2024 жылы алғашқы аударымдар жасалып, миллиондаған отбасы арнайы шоттарында жыл сайын толықтырылатын сомаларды көрді. Бұл бастама жастарға бастапқы капитал берумен қатар, әділет пен тең мүмкіндіктерге негізделген жаңа қоғамдық келісімнің символына айналды.
* Басқа өзгерістер мен реформалар. Соңғы үш жылда конституциялық өзгерістер аясында басқа да практикалық қадамдар жасалды. Парламенттік бақылаудың жаңа тетіктері енгізілді – мысалы, парламенттік оппозиция институты заңмен бекітілді (оппозициялық фракцияларға комитеттердегі лауазымдар, күн тәртібіне сұрақ қою құқығы және т.б. берілді).
Сыбайлас жемқорлық пен туыстыққа қарсы күрес жанданды: президент туыстарына жоғары лауазымдарға тағайындалуға тыйым салынғаннан кейін бұрынғы элитаға қатысы бар кейбір жоғары шенділер қызметтен кетті. «Елбасы» мәртебесі мен оған байланысты артықшылықтар алынып тасталды. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты дамыды: омбудсмен жеке аппарат алды, азаматтардың құқығын қорғау мүмкіндігі кеңейді, оның ішінде Конституциялық Сотқа жүгіну арқылы. Жалпы алғанда, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары бүгін бұрынғыға қарағанда сенімдірек қорғалады – ең болмағанда, оларды қорғауға арналған тетіктер көбейді.
Әрине, жарияланған өзгерістердің бәрі бірден және толық іске асқан жоқ. Кейбір нормаларды орындау үшін жаңа заңдар пакетін қабылдау қажет, бұл жұмыс әлі жалғасуда. Дегенмен, жалпы бағыт айқын: реформалар сөзі біртіндеп іске айналып, Қазақстанның саяси бейнесін өзгертуде.
Жаңа саяси мәдениет: азаматтардың қатысуы және қоғамның трансформациясы
Құқықтық және институционалдық өзгерістерден бөлек, конституциялық реформа елдегі саяси мәдениеттің эволюциясын бастады. Бұл – билік пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың өзгеруі, азаматтардың қатысуы мен жауапкершілігінің артуы, қоғамдық өмірдің жаңа құндылықтары мен нормаларының қалыптасуы.
Біріншіден, азаматтардың саясатқа араласу деңгейі айтарлықтай артты. Бұрын қарапайым қазақстандықтың ел басқаруға қатысуы бірнеше жылда бір рет дауыс берумен ғана шектелсе, қазір шешімдерге ықпал ету мүмкіндігі көбейді. Ауыл және аудан әкімдерін тікелей сайлау тұрғындарға жергілікті көшбасшыларды өздері таңдап, уәделерін орындауын талап етуге жол ашты. Партияларды тіркеудің жеңілдетілуі түрлі қоғамдық топтар мен бастамашыл бірлестіктерге өз саяси ұйымдарын құрып, мәслихаттарда немесе парламентте орын үшін күресуге мүмкіндік берді. Соңғы үш жылда кәсіпкерлердің, ауыл тұрғындарының, экологиялық белсенділердің және басқа да мүдделерді білдіретін жаңа партиялар пайда болды.
Елде түрлі деңгейдегі (ауылдық округтен Сенатқа дейін) жүздеген сайлау науқандары тұрақты түрде өткізіліп келеді. Бұл сайлауды қоғамдық-саяси өмірдің ажырамас бөлігіне айналдырып, «билік – бұл халықтың сайлаған қызметшілері» деген түсінікті нығайтады.
Екіншіден, биліктің өзі де мінез-құлқы мен риторикасын біртіндеп өзгертіп келеді. Президент Тоқаев «Еститін мемлекет» тұжырымдамасын жариялады – яғни қоғам сұраныстарына жедел әрі сезімтал жауап беретін билік. Шенеуніктер халық алдында жиі есеп беріп, қоғамдық тыңдаулар өткізеді, кері байланысқа арналған электронды сервистер (өтініштер порталы, онлайн-петициялар және т.б.) іске қосылды.
Билік пен халық арасындағы диалог алаңдарының жаңа форматы қалыптасуда – мысалы, 2022 жылғы маусымда Президент жанынан Ұлттық құрылтай құрылды. Оған барлық өңірлер мен әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдері кіріп, ел дамуының маңызды мәселелерін талқылайды. Мұндай алаңдар мемлекет пен азаматтар арасындағы алшақтықты жоюға, диалог және ымыра мәдениетін дамытуға бағытталған.
Үшіншіден, қоғамда, адамдардың санасында да айтарлықтай өзгерістер байқалады. Құндылықтар жүйесі жаңарып, қазақстандықтардың көбі өз құқықтарын біліп, оларды қорғауға дайын бола түсті. Заңдылықты сақтау мен әділдік талап ету мәдениеті қалыптасып келеді. Сөз бостандығы мен пікірталас ашықтығы кеңейді: бүгінгі таңда БАҚ пен блогерлер қоғамдық пікір қалыптастыруда бірнеше жыл бұрынғыдан әлдеқайда ықпалды рөл атқаруда.
Саясаттанушы Марат Шибұтов саяси мәдениеттің өзгерісі тек элитаның жаңаруынан ғана емес, сонымен қатар қоғамдық дискуссияның сипатынан да көрінетінін атап өтеді:
«Мемлекеттік органдардың ашықтығының артуы жеткіліксіз – БАҚ пен блогерлер тақырып таңдауда әлдеқайда еркін әрі ықпалды болды. Әрине, мұны бәрі бірдей әлі түсіне қойған жоқ. 20 миллион халқы бар елдің өзіне тән үлкен саяси инерциясы бар, ол жылдар бойы сақталуы мүмкін – жаңа ережелерге бәрінің бейімделуі үшін уақыт пен күш керек. Бірақ жалпы алғанда, ел дұрыс бағытта келе жатыр – қазір 20 жыл бұрынғыдай басқару мүмкін емес».
Шынында да, жаңа жағдайда ескі басқару әдістері нәтиже бермейді: қоғам билікке талапшыл бола түсті. Әрине, жаңа саяси мәдениетті қалыптастыру процесі жылдам жүрмейді. Инерциямен ескі үлгілер әлі сақталады. Халықтың бір бөлігінде әлі де пассивтілік әдеті бар – көпшілік әлі де шешімнің «жоғарыдан» келуін күтеді, бастама көтеруге асықпайды.
Соған қарамастан, соңғы үш жылдың басты үрдісі айқын: Қазақстан ашық әрі демократиялық саяси өмірге қарай қадам басып келеді, мұнда әрбір азаматтың қатысуы бағаланып, елдің бағытына ықпал ете алады. Билік пен қоғам арасындағы жаңа қоғамдық келісімнің негізі қалануда – ол жауапкершілікке, есеп берушілікке және өзара құрметке сүйенеді.
