Кейде ең үлкен соғыстар ешқандай оқ атылмастан өтеді. Жарылыс пен танктердің орнына – кино мен музыка, тіл мен сән, білім мен идеология сөйлейді. Бүгінгі жаһандану дәуірінде мәдениет тек ұлттың жаны емес, сонымен бірге — саяси қару, экономикалық ресурс және геосаяси ықпалдың тетігі.
Ал бұл құрал кімнің қолында? Қай мәдениет үстем, қайсысы шеттетілген? Бұл сұрақтардың жауабы бізді Ұлы державалар мен үшінші әлем арасындағы мәдени үстемдік үшін күрес деп аталатын үлкен бейнеге әкеледі.
Тарихтағы әрбір отарлық жүйе алдымен жер мен байлықты емес, сананы жаулап алуға тырысты. Жеріңді тартып алудан бұрын – тіліңді, дініңді, өнеріңді, әдебиетіңді шетке ығыстырды. Француз немесе ағылшын отаршылдарына қару емес, өз тілінде ойлайтын жергілікті элита керек болды. Осылайша, ұлттың өз болмысы өзіне бейтаныс күйге түсті.
Мәдениет – бұл ұлттың өзін өзі түсіну тәсілі. Ал егер сол мәдениеттің орнына бөтен, бірақ жарқыраған өзге бір мәдениет ұсынылса – әлсіздер соны қабылдауға мәжбүр болады. Бұл – «мәдени үстемдік» деп аталады. Ол – үнсіз, бірақ өте ықпалды күш.
XX ғасырда бұл құбылыс жаңа атауға ие болды – жұмсақ күш (soft power). Бұл ұғымды алғаш ұсынған америкалық саясаттанушы Джозеф Най мәдениет пен идеологияны — халықаралық қатынастағы күштің ерекше формасы ретінде сипаттады. Яғни, бір ел басқа елге күш көрсетпей-ақ, өз құндылықтарын тартымды ете отырып, сол елдің бағытын өзгерте алады.
Қырғи-қабақ соғыс кезінде АҚШ пен КСРО арасындағы күрес тек ядролық арсеналмен емес, мәдени идеялармен де жүрді. Кеңес Одағы — балет, классикалық музыка, ғылыми-фантастикалық әдебиет, жұмысшы бейнесі арқылы әлемге жаңа қоғам үлгісін ұсынды. Ал Америка — Голливуд, джаз, индивидуализм және «бостандық» ұғымы арқылы әсер етті.
Бірақ бұл тек идеялар жарысы емес еді — бұл тәуелсіздігін енді ғана алған үшінші әлем елдері үшін жол таңдаудың күрделі процесі болатын. Қай модельге ереміз? Кімді үлгі етеміз? Қай мәдениет бізді алға жетелейді?
Көп жағдайда үшінші әлем елдері — Африка, Азия, Латын Америкасы мен посткеңестік кеңістік — сыртқы ықпалдың нысаны ғана болып келді. Бірақ соңғы онжылдықта бұл елдер өз болмыстарын қайта табуға тырысуда.
Жас жазушылар өз тілінде жаза бастады. Режиссёрлер өз қоғамының ішкі қайшылықтарын көрсетті. Суретшілер мен музыканттар фольклор мен заманауи стильді біріктіріп, жаңа мәдени форма жасай бастады.
Батыс пен Шығыстың арасындағы бәсекелестік дәуірінде үшінші әлем өзіне тән жол іздеуде. Бұл жол — мәдени қарсылық жолы, яғни отарлық сана мен көшірмелік стильден арылып, болмысқа оралу, бірақ ол болмысты жаңаша сөйлету жолы.
Бүгінде мәдени экспансия тіпті көрінбейтін формада жүріп жатыр. Netflix, TikTok, Spotify сияқты платформалар арқылы мәдени мазмұн, мағына бүкіл әлемге еркін таралады. Бірақ бұл еркіндік дегеніміз — таңдаудың көптігі ғана емес, ықпалдың артуы. Мысалы, 10 жастағы африкалық немесе қазақ баласының смартфонында қандай контент басым? Ол қандай тілде ән тыңдап, қандай киномен өсіп жатыр?
Міне, осы сұрақтарға жауап бере отырып, біз шын мәнінде кімнің ықпалында екенімізді түсінеміз. Сондықтан бұл мәдениет майданы – тек өткеннің емес, болашақтың да күресі.
Қорытынды: мәдениет – кімнің қолында болса, болашақ соған тиесілі
Мәдениет тек өнер мен әдебиет емес — ол құндылықтар жиынтығы. Ол – біз қалай ойлаймыз, неге сенеміз, болашақты қалай елестетеміз деген сұрақтардың жауабы. Ұлы державалар осы мәдени құралдар арқылы болашақтың бейнесін қалыптастырғысы келеді. Ал үшінші әлем елдерінің басты күресі – сол болашақта өз орындарын өздері анықтау.
Бұл үшін керек нәрсе – мәдени сергектік. Яғни, сырттан келген мәдениетті бейсаналы қабылдамай, өз болмысымызбен сұрыптап, игеру, өз үнімізді жоғалтпай, әлемдік диалогқа қосылу.
Себебі, кімнің мәдениеті сөйлесе — сол болашақтың тарихын жазады.
Шыңғыс Ергөбек,
Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының оқу және оқу-әдістемелік жұмыстар жөніндегі проректоры
